قرآن و فضای سایبری: تأملی درباره تأثیرات ایدئولوژیک دیجیتالی شدن قرآن کریم

قرآن و فضای سایبری: تأملی درباره تأثیرات ایدئولوژیک دیجیتالی شدن قرآن کریم

مترجم: دکتر عبدالله کریم زاده

با واردکردن کلمه «قرآن» دریکی از موتورهای جستجوی اینترنت، گستردگی حضور قرآن در فضای سایبر سریعاً آشکار می‌گردد. متن عربی قرآن و ترجمه آن به زبان‌های مختلف به‌آسانی قابل‌دسترس و قابل دانلود است. قرائت قرآن با صداها و سبک‌های مختلف را می‌توان در تعدادی از سایت‌ها پیدا کرد. نسخه‌های خطی قدیمی و معاصرقرآن، به‌عنوان شاهد متنی در فضای سایبر همچون موزه هنرهای اسلامی در برابر دیدگان کاربران فضای مجازی چشم‌نوازی می‌کند. بحث‌های قرآنی در فضای سایبر فراوان است، همان‌طور که کتب تفسیر نیز به‌وفور یافت می‌شود.

      محتوای متغیر وب جهانی باعث بی‌ثبات شدن استنادات به منابع موجود می‌شود. ایجاد متاسایت هایی از قبیل «منابعی برای مطالعه اسلام» متعلق به آلن گادلس احتمالاً بهترین محل برای آغاز جستجو برای مطالب قرآنی است. متن عربی قرآن با اعراب‌گذاری کامل در آدرس «www.al-kawthar.com/kotob/Quran.zip» قابل دانلود است. نمونه یونیکد قرآن را در آدرس «http://www.sacred-text.com/isl/uq/index.htm»، می‌توان یافت. این متون دیجیتالی با محدودیت‌های خاصی مواجه هستند و حتی در فرمت یونیکد نیز امکان ارائه همه ظرایف متن عربی قرآن، وجود ندارد. برای فائق آمدن بر محدودیت‌های فوق، متن قرآن در انواع فرمت‌های گرافیکی در محیط وب در دسترس است. استفاده از این فرمت‌های گرافیکی بر این حقیقت دلالت دارد که در برخی موارد ممکن است کاربران هنگام استفاده از یک فرمت خاص با محدودیت مواجه شوند. تعدادی از تفسیرهای قدیم و جدید قرآن، به زبان عربی، در اشکال کاملاً قابل جستجو در دسترس قرار دارد.

    در حال حاضر، جستجو در متن عربی قرآن آن‌طور که در محیط وب یافت می‌شود، با محدودیت‌های قابل‌ملاحظه‌ای روبرو است. در آدرس « http://www.altafsir.com/QuranSearch.asp«امکان جستجو با ریشه عربی کلمات وجود دارد و همچنین می‌توان نتیجه این جستجوها را Copy & Paste کرد. برای پژوهش در مورد صرف و نحو قرآن می‌توان به سایت «http://cl.haifa.ac.il/projects/Quran/ مراجعه کرد. این سایت امکان جستجوی هویت دستوری کلمات و دیگر پدیده‌های نحوی در قرآن را فراهم آورده است.

      اظهارنظر علما پیرامون تأثیر دیجیتالی شدن قرآن بر مسلمانان به موضوعی کلیشه‌ای تبدیل‌شده است. امروزه، ازآنجاکه این فرایند هنوز در حال پیشرفت است، مطالعه‌ای قطعی بر روی این پدیده واقعاً ممکن نیست.تأثیر قرآن سایبری بر دستیابی به دانش و همه تغییرات احتمالی ناشی از تغییر در ساختار قدرت اجتماعی، سیاسی و عقلی، تاکنون حداقل درزمینه های حقوقی، که در آن استناد به قرآن بدون تردید نقشی محوری ایفا می‌کند، نمودار گشته است. تصور «فتوای آنلاین» می‌تواند به معنی گسترش تأثیر فقیه در ورای محدودیت‌های جغرافیایی باشد، محدودیت‌هایی که قبلاً مسلمانان در جستجوی پاسخ سؤالات فقهی زندگی روزمره خود با آن‌ها روبرو بودند. به‌علاوه، دسترس‌پذیر بودن وب برای عموم مردم باعث تغییر ترکیب کسانی شده که نظرات حقوقی در مورد موضوعات مختلف ارائه می‌نمایند. جنبه ناشناس بودن وب به این معناست که هرکس (زن یا مرد) می‌تواند خود را به‌عنوان مفتی واجد صلاحیت جا بزند و مرجعیت دیگر محدود به کسانی نیست که تحصیلات سنتی علوم دینی داشته باشند و یا دسترسی به کتابخانه‌های واقعی مملو از کتب داشته باشند. البته باید اذعان کرد که هنوز مکرراً با رجوع به منابع گذشته می‌توان از موثق بودن یک موضوع اطمینان حاصل کرد (درک آثار کلاسیک فقه و حقوق صرفاً به دلیل دسترس‌پذیر بودن در وب، کار آسانی نیست)، روشن است که در پی دیجیتالی شدن قرآن،  ترکیب طبقات عالمان در میان مسلمانان تغییر کرده است.

       پدیده دیجیتالی شدن بر قرائت قرآن نیز تأثیر گذاشته است. پخش قرآن از طریق ضبط‌صوت که ابتدا با مخالفت برخی علما همراه بود، اکنون به یک امر عادی تبدیل‌شده و ظاهراً اختلاف‌نظر علما در این مورد کاملاً فروکش کرده است. این امر موجب بین‌المللی شدن بعضی قرائت‌ها شده و قطعاً فضای وب می‌تواند این روند را تقویت کند. اما تحولی که در خصوص قرائت‌های مختلف قرآن قابل پیش‌بینی است، این است که فضای سایبر این پتانسیل را دارد که سنت‌های متفاوت قرائت قرآن را به‌طور گسترده معرفی کند و موجب تثبیت تنوع سنت در اسلام و حتمیت یافتن بقای سنت‌های مختلف قرائت قرآن شود.

    برخی ناظران نگران «کالایی شدن قرآن» درنتیجه تأثیر فناوری هستند. امروزه، در فضای سایبر، قرآن در کنار سایر جنبه‌های دون‌پایه رفتار انسان قرار دارد. ممکن است استدلال شود که این امر در مورد یک کتابخانه هم صادق است، اما ماهیت کنترل ناشده فضای سایبر، می‌تواند باعث تغییر برخی جنبه‌های قرآن شود. وقتی قرآن به‌رایگان در اختیار همه باشد، با اندک تلاشی از سوی افراد مختلف می‌تواند در معرض تغییر قرار گیرد و با توجه به احساسی که مسلمانان نسبت به آن دارند، ممکن است تقدس قرآن و عواطف مسلمانان نسبت به آن، دستخوش تغییر شود. اینکه دیجیتالی شدن قرآن چه تأثیری می‌تواند بر جایگاه آن داشته باشد، موضوعی است که هنوز مسلمانان به درک آن نائل نشده‌اند. اینکه هنگام تعامل با قرآن دیجیتال نیاز به طهارت وجود دارد یا نه و مسئله عدم دائمی بودن تصویر متن قرآن هنگامی‌که بر صفحه مانیتور ظاهر می‌شود، ازجمله سؤالاتی است که به ذهن افرادی که چارچوب فکری‌شان بر حفظ و ازبرخوانی قرآن متمرکز است، خطور می‌کند.

        فتواهای آنلاین اغلب می‌کوشد به این‌گونه مسائل بپردازد. مثلاً در میان احکام ارائه‌شده در سایت «Islamicity.com»، توجه خاصی به این نکته مبذول شده که: «آیا وقتی انسان در اینترنت قرآن می‌خواند، لازم است شرعاً پاک باشد؟» جواب آن است که: «لازم نیست، زیرا این‌گونه متن، همانند یک متن مادی و قابل‌لمس نیست، اما باقی ماندن در وضو در حال تعامل با قرآن، صرف‌نظر از شکل ارائه آن (دیجیتالی یا غیر دیجیتالی)، مطلوب است». مواجهه با قرائت قرآن که در پس‌زمینه برخی سایت‌های اینترنتی شنیده می‌شود نیز سؤالاتی را مطرح می‌سازد، این شیوه از طراحی وب با اعتراض مواجه شده است، زیرا کسانی که در محیط وب به‌طور اتفاقی صدای قرآن را می‌شنوند، لزوماً توجهی درخور نسبت به آن مبذول نمی‌کنند، زیرا احتمالاً باهدف دیگری از وب‌سایت دیدن کرده‌اند.

    تردیدی نیست که با دیجیتالی شدن قرآن، تحقیقات علمی پیرامون قرآن و جایگاه آن در جامعه مسلمانان، تغییر خواهد کرد. مثلاً، سایت اینترنتی »altafsir.com« با سرپرستی بنیاد اندیشه اسلامی اهل‌البیت در اردن (بنیادی که در سال 1980 به‌وسیله ملک حسین ایجاد شد)، در حال حاضر متن عربی سی‌وشش کتاب تفسیر، ازجمله شانزده متن سنی، چهار متن صوفی، به‌اضافه کتب تخصصی «علوم التفسیر» درزمینه قرائت‌های متعدد قرآن، صرف و نحو، فقه، نسخ و «اسباب النزول» را گردآورده است. همه این کتب بر مبنای آیات قرآن نمایه شده‌اند که این أمر دسترسی را ساده و سریع می‌سازد. علما و پژوهشگران در سرتاسر دنیا، دیگر نیازی به نگهداری این‌همه کتاب منع در قفسه‌های کتابخانه‌های خود ندارند.

     مهم‌ترین جنبه دیجیتالی شدن  این کتب آن است که کاملاً به‌صورت الکترونیکی قابل جستجو هستند. با توجه به اینکه همیشه نمی‌توان پیش‌بینی کرد که در کجای یک کتاب تفسیر ممکن است یک واژه یا یک مفهوم قرآنی ظاهر شود، داشتن متن کاملی که دارای قابلیت جستجوی یک‌یک کلمات باشد، تغییر عمده‌ای را در روش‌های تحقیق در هر سطحی محقق می‌سازد. یکی از پیش‌فرض‌های روش تفسیر کلاسیک قرآن، ماهیت تراکمی این کار است و اینکه شخص مفسر نه‌فقط در خود قرآن، بلکه باید در دنیای ادبیات تفسیر، صرف و نحو، فرهنگ‌نگاری و مانند آن غرق شود. موثق بودن نظریات فرد در باب معانی منوط است به توانایی فرد در ذکر ارجاعات، مراجع و احکام فقهی. این‌گونه توانایی‌ها، نیازمند آموزش، پشتکار، هوشمندی و استعداد است. این تغییری است که در اثر فرایند دیجیتالی شدن در حال اتفاق افتادن است.

     البته اینکه مطالب در قالب الکترونیک در دسترس است و دیگر ضرورتی برای به خاطر سپاری همه مطالب وجود ندارد، به این معنی نیست که درک کتب تفسیر آسان‌تر شده است. اما دیجیتالی شدن این استعداد بالقوه را دارد که موجد تغییری بنیادین در مفهوم تفسیر گردد، تغییری مشابه گرایشی که توسط « ابن کثیر» در قرن چهاردهم میلادی آغاز گشت و هدف آن توثیق تفسیر بر مبنایی کاملاً متفاوت با شیوه‌های سنتی بود. وثاقت در صرف و نحو نیست، بلکه در احادیث نبوی است. امروزه دسترسی فوری به حجم عظیمی از مطالب، می‌تواند منجر به پالایش اطلاعات و تبدیل آن به یک قرائت واحد از قرآن و یا باعث تشدید قرائت های های متعدد از قرآن شود. از سوی دیگر، می‌تواند تنوع افکار مسلمانان درباره معنای قرآن را مورد تأکید قرار دهد. این تغییر دیدگاه در جهان اسلام در حال اتفاق افتادن است، اما پیامد نهایی آن چندان روشن نیست.

     همان‌طور که مشخص است، وب جهانی درعین‌حال محلی بی‌اندازه فعال برای مناقشه و جدل است. سایت‌های مختلف، مقالات فراوانی در مورد قرآن از دیدگاه اسلامی و مسیحی دارند. این‌ها منابعی هستند که افراد غافل به آن‌ها جذب می‌شوند، ولی افراد متقاعد در آن‌ها مطلب می‌نویسند. پیچیدگی‌های این سایت‌ها هم در جاذبه و هم درخطر آن‌هاست. آن‌ها می‌توانند گسل‌های عقیدتی و ایدئولوژیک را فعال کنند. فضای سایبر همچنین اختلافات موجود میان مسلمانان را تشدید کرده است، به‌طوری‌که سایت‌های ایرانی در ارائه تفسیرهای شیعی اثنی عشری قرآن بسیار فعال‌اند و سایت‌های سعودی به ترویج سلفی گری اشتغال دارند. گروه موسوم به «تسلیم شوندگان»، مستقر در ایالات‌متحده، با پیروی از مفاهیم تبلیغ‌شده توسط «رشاد خلیفه» در ارتباط با قرآن (به‌خصوص نقش عدد 19) و به برکت حضور در وب، توجه زیادی را به خود جلب نموده‌اند که شاید اگر اینترنت نبود، قادر به کسب آن نبودند. بنابراین، فضای سایبر می‌تواند محلی برای ایجاد اجتماعی از افراد هم‌فکر و هم‌عقیده و یا محلی برای تشدید منازعات، دشمنی‌ها و اختلافات معاصر باشد.

نحوه ارجاع به این مقاله :

Andrew Rippin (2006). «قرآن و فضای سایبری: تأملی درباره تأثیرات ایدئولوژیک دیجیتالی شدن قرآن کریم«، ترجمه عبدالله کریم زاده (20  مرداد ،1396) ، مجله دیجیتالی سایبر پژوهی، سال دوم، صص.1-6

استفاده از مطالب این سایت فقط با ذکر منبع بلامانع است.