خیریه‌های الکترونیک: تبلوری از دیجیتالی شدن فرهنگ و شهروندی دیجیتالی

خیریه‌های الکترونیک: تبلوری از دیجیتالی شدن فرهنگ و شهروندی دیجیتالی

نویسنده: دکتر عبدالله کریم‌زاده، پژوهشگر مطالعات فرهنگی و مطالعات فضای سایبر

چکیده

«خیریه‌های الکترونیک» یک نوآوری در اقتصاد دیجیتالی شده جهان معاصر هستند که با شیوه‌های متعدد آنلاین از قبیل «حراجی‌های خیریه»، «کمپین‌های خیریه»، «سایت‌های خیریه»، «کانال‌های تلگرامی خیریه»، «صندوق‌های قرض‌الحسنه الکترونیک» و غیره سعی می‌کنند حجم و سرعت کمک‌های مادی و معنوی مردم به شهروندان نیازمند را به حداکثر ممکن برسانند. این نوع خیریه‌ها که بدیلی برای خیریه‌های سنتی محسوب می‌شوند، در بستر اینترنت و فضای وب شکل‌گرفته و اخیراً در کشور ما هم با عناوینی از قبیل «خیریه‌های دیجیتالی» یا «نیکوکاری مجازی» رواج پیداکرده‌اند. مقاله حاضر به واکاوی این برساخت فرهنگی-فناورانه می‌پردازد و استدلال می‌کند که خیریه‌های الکترونیک مفهوم «شهروندی دیجیتالی[1]» را از أمری انتزاعی به أمری انضمامی مبدل ساخته‌اند، زیرا باعث تقویت حس همدلی و بشردوستی در میان جماعت‌های آنلاین می‌شوند و دل‌های آن‌ها را در فضایی بی‌مکان و بی‌زمان به هم نزدیک‌تر می‌کنند. این أمر با مفهوم «شهروندی دیجیتالی» که به‌عنوان یک‌راه حل عملی برای تقویت بشردوستی و مقابله با خشونت، تروریسم و نفرت پراکنی از سوی یونسکو مطرح‌شده است، همسویی دارد.

کلیدواژه‌ها: خیریه‌های الکترونیک، کمپین‌های خیریه، حراج‌های خیریه، بشردوستی الکترونیک، شهروندی دیجیتالی

مقدمه

«خیریه‌های الکترونیک» یک نوآوری در اقتصاد دیجیتالی شده جهان معاصر هستند که با شیوه‌های متعدد آنلاین از قبیل «حراجی‌های خیریه»، «کمپین‌های خیریه»، «سایت‌های خیریه»، «صندوق‌های قرض‌الحسنه الکترونیک» و غیره سعی می‌کند حجم و سرعت کمک‌های مادی و معنوی مردم به شهروندان نیازمند و بنگاه‌های خیریه را به حداکثر ممکن برساند. قدمت این نوآوری دیجیتالی که یکی از تبلورهای دیجیتالی شدن فرهنگ است، به آغاز هزاره سوم می‌رسد (Ted Hart 2008:206)، اما در کشور ما که هنوز در حال گذار از فرهنگ آنالوگ به فرهنگ دیجیتال است، به‌تازگی تحت عناوین «خیریه‌های دیجیتالی» یا «نیکوکاری مجازی» رواج پیداکرده است. حتی اخیراً در کشور ما موضوع دیجیتالی شدن «وقف» که از سنت‌های فرهنگ اسلامی است، مطرح‌شده است و نضج گرفتن آن نیاز به گفتمان سازی دارد و مقاله حاضر با همین هدف نگاشته شده است. این تجربه دیجیتالی که در متون و منابع معتبر غربی «بشردوستی الکترونیک[2]» (Ted Hart 2008:206) نامیده می‌شود، بدیلی برای مؤسسات سنتی خیریه است که در بستر فضای وب و گوشی‌های موبایل و سایر فنّاوری‌های دیجیتالی شکل‌گرفته است و درواقع فرهنگ انفاق در فضای آفلاین را در فضای آنلاین بازتولید می‌کند و تداوم می‌بخشد و بدین ترتیب باعث تقویت حس همدلی و بشردوستی میان شهروندان دیجیتالی و جماعت‌های آنلاین می‌شود و دل‌های آنان را در فضایی بی‌مکان و بی‌زمان به هم نزدیک می‌کند. ازآنجایی‌که مفهوم یونسکویی «شهروندی دیجیتال» نیز معطوف به تقویت حس بشردوستی و مقابله با نفرت پراکنی و خشونت در میان شهروندان جهان است، در مقاله حاضر تلاش می‌شود نسبت بین این دو مقوله واکاوی شود.

سیرتطور خیریه‌های الکترونیک در جهان

«تئودور هارت[3]» که از او در محافل آکادمیک با عنوان پیشگام و مروج اصلی بشردوستی الکترونیک یاد می‌شود، در مقاله‌ای با عنوان «انقلاب بشردوستی الکترونیک[4]» (2001) اشاره می‌کند که خیریه‌های الکترونیک در جهان نخستین بار پس از حادثه یازده سپتامبر سال 2001 رواج پیدا کرد. طبق گفته ایشان، پس‌ازاین حادثه تروریستی هولناک، در کشورهای مختلف جهان سایت‌هایی موسوم به «سایت‌های خیریه[5]» برای کمک به خانواده‌های قربانیان راه‌اندازی شد. از آن زمان به بعد، فراخوان‌های آنلاین برای کمک به انسان‌های آسیب‌دیده و نیازمند به یک سنت جهانی تبدیل شد و این سنت به‌صورت روزافزون متناسب با ظهور اپلیکیشن ها و سرویس‌های جدید تحت وب ابعاد تازه‌تری پیداکرده است.

       بررسی ادبیات موجود نشان می‌دهد که یکی از نخستین الگوهایی که موردتوجه سایت‌های خیریه قرارگرفته است، «حراجی‌های آنلاین[6]» بود. این حراجی‌ها نخستین بار در سال 1995 با معرفی سایت حراجی E-Bay ظهور کرده بودند (Waters 2007). محبوبیت حراجی‌های آنلاین باعث شد که مؤسسات خیریه از آن‌ها الگوبرداری کنند، زیرا این مؤسسات تحت‌فشار بودند تا فعالیت‌های خود را به‌صورت حرفه‌ای‌تر مدیریت کنند و جذب کمک‌های مردمی را به حداکثر ممکن برسانند. برای این منظور، پس‌ازآن که تب سایت‌های خیریه بالا گرفت، تحقیقات علمی پیرامون «نظریه‌های حراج» و مطالعه نظام‌مند رفتار حراجی‌ها شروع و این رفتارها بر اساس فرمول‌های ریاضی تئوریزه شد که ذکر جزئیات فنی آن‌ها خارج از حوصله این مقال است. اکنون سایت‌های خیریه حراجی‌های آنلاین خود را بر اساس این فرمول‌ها استوار می‌کنند تا مأموریت و رسالت خود را به‌صورت حرفه‌ای‌تر انجام دهند.

       سایت «Hungersite.com» جزو نخستین پویش‌های جهانی در محیط وب است که در آغاز هزاره سوم به‌منظور ریشه‌کن کردن گرسنگی در جهان راه‌اندازی شده است. روزانه هزاران نفر در سرتاسر جهان از این سایت بازدید می‌کنند و برای اطعام انسان‌های گرسنه دکمه «اهدای غذای رایگان» را فشار می‌دهند. این سایت هم‌اکنون به یکی از پربازدیدی‌ترین سایت‌های جهانی تبدیل‌شده است. علاوه بر بازدیدکننده‌ها، اسپانسرهای این سایت هزینه های تهیه و توزیع غذای رایگان بین انسان‌های گرسنه در کشورهای فقیر را پشتیبانی می‌کنند.

      سایت «Breastcancersite.com» یکی دیگر از نمونه‌های غربی خیریه‌های الکترونیک است که باهدف مقابله با بیماری سرطان سینه در میان زنان نیازمند که توان پرداخت هزینه‌های ماموگرافی (عکس‌برداری از سینه برای تشخیص زودهنگام سرطان) را ندارند، راه‌اندازی شده است. بازدیدکنندگان این سایت با کلیک کردن روی دکمه «اهدا» امکان ماموگرافی را برای زنان نیازمند فراهم می‌کنند. اسپانسرهای این سایت‌ها درازای تعداد کلیک‌های بازدیدکنندگان مبلغی را برای این منظور تخصیص می‌دهند. هر بار که بازدیدکنندگان بر روی دکمه «اهدا» کلیک می‌کنند، برای آنان پیام «تشکر» ارسال می‌شود. برای اینکه مشارکت شهروندان جهان در این أمر خیر بیشتر شود، از بازدیدکنندگان این سایت آدرس ایمیل دوستان و بستگان آن‌ها نیز دریافت می‌شود تا از آنان نیز برای کمک به شهروندان نیازمند درخواست مشارکت شود. در کشورهای غربی حتی برای کمک به محیط‌زیست و جلوگیری از تخریب جنگل‌ها و منابع طبیعی نیز سایت‌هایی مشابه راه‌اندازی شده است.

       در ایران نیز بشردوستی الکترونیک در بستر فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس‌بوک و تلگرام و اینستاگرام تجربه‌شده و باعث بسط دیجیتالی شدن فرهنگ در ایران معاصر شده است. مؤسساتی از قبیل «محک»، «زنجیره امید»، «پیام امید»، «همت»، «سازمان بهزیستی»، «کمیته امداد» و…در زمره خیریه‌هایی هستند که از ظرفیت اینترنت و فناوری‌های دیجیتالی برای اموری مانند تهیه جهیزیه برای نوعروسان، جمع‌آوری کمک‌های مادی برای بیماران نیازمند و خانواده‌های آسیب‌پذیر و غیره استفاده کرده‌اند. در صفحه «راهنمای وجوهات شرعی» پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری نیز گفته‌شده است که علاوه بر وجوهات خمس و زکات و فطریه می‌توان به‌صورت آنلاین وجوهات بابت ادای نماز قضا، روزه قضا، کفاره قضای روزه عمد، کفاره قضای روزه عذر، کفاره عهد، قسم یا نذر، ختم قرآن و عقیقه را پرداخت کرد؛ بنابراین، فضای آنلاین می‌تواند فرهنگ و رفتار شهروندان در فضای آفلاین را بازتولید و تقویت نماید.

بنیاد گرین استار (Jillbert2003) ویژگی‌های «خیریه‌های الکترونیک» و تفاوت آن‌ها با خیریه‌های سنتی را این‌گونه شرح داده است:

جدول مقایسه خیریه‌های سنتی با خیریه‌های الکترونیک

همان‌طور که در جدول فوق مشخص است، در خیریه‌های سنتی فقط افراد ثروتمند مشارکت داشتند، اما در خیریه‌های الکترونیک همه افراد جامعه اعم از طبقات فرادست و متوسط داوطلب کمک می‌شوند و این أمر حجم کمک‌های مردمی به نفع طبقات نیازمند را به حداکثر می‌رساند و فشار مالی بنگاه‌های خیریه را کاهش می‌دهد. همچنین ابژه و مصداق کمک‌ها نیز در خیریه‌های الکترونیک و سنتی باهم تفاوت دارد. در خیریه‌های سنتی فقط پول به‌عنوان ابژه کمک تلقی می‌شود، اما در خیریه‌های الکترونیک علاوه بر پول، صرف وقت و مهارت نیز جزو مصادیق کمک‌رسانی قلمداد می‌شود. ازآنجایی‌که کمک‌های مردمی در خیریه‌های الکترونیک بدون واسطه و مستقیماً به دست نیازمندان می‌رسد، سرعت کمک‌رسانی نیز بیشتر می‌شود.

نسبت بشردوستی الکترونیکی با مفهوم یونسکویی شهروندی دیجیتالی

مفهوم یونسکویی «شهروندی دیجیتالی» برای نخستین بار در سال 2015 در کنفرانسی با عنوان «جوانان و اینترنت: مقابله با افراط‌گرایی و رادیکال شدن» مطرح شد. در این کنفرانس، خانم «بوکووا[7]» مدیرکل یونسکو خاطرنشان کردند که «امروزه ما شاهد ظهور نسل جدیدی از بومیان دیجیتال هستیم. رسالت ما باید توانمندسازی نسل جدیدی از شهروندان دیجیتالی در سطح جهانی باشد. این توانمندسازی باید از طریق آموزش مهارت‌های جدید بین فرهنگی و سواد عمیق اطلاعاتی و رسانه‌ای صورت بگیرد. یونسکو برای مقابله با افراط‌گرایی خشونت‌آمیز جوانان و پیوستن آنان به گروه‌های افراطی و تروریستی باید روی توسعه سواد رسانه‌ای در میان پسران و دختران جوان سرمایه‌گذاری کند و سطح آگاهی آنان درباره نفرت پراکنی و ریشه‌ها و پیامدهای آن را ارتقا دهد. بسیج کردن جامعه مدنی، جوامع آنلاین و شبکه‌های اجتماعی در بستر وب برای این أمر ضرورت دارد. موضوع یونسکو واضح است: اینترنت و فناوری‌های جدید اطلاعات و ارتباطات باید بستری برای تعاملات مثبت، صلح، احترام به کرامت و حقوق بشر و فهم متقابل باشد و حس همدلی و نوع‌دوستی را تقویت کند. برای این منظور، تعصبات جنسیتی باید کنار گذاشته شود و شکاف‌های زبانی باید پرشود تا تمام پسران و دختران جوان بتوانند به‌صورت آنلاین در این فرایند مشارکت کنند». همان‌طور که در این سطور آمده است، یونسکو مفهوم «شهروندی دیجیتالی» را به‌عنوان یک‌راه حل برای مقابله با افراط‌گرایی خشونت‌آمیز و نفرت پراکنی در میان شهروندان جهان به‌ویژه نسل جوان مطرح ساخته است تا بتواند ظرفیت اینترنت و فنّاوری‌های دیجیتالی برای تقویت صلح و حس همدلی و نوع‌دوستی در سطح جهان را در کانون توجه قرار دهد. با توجه به این‌که «بشردوستی الکترونیک» هم باعث تقویت حس همدلی و نوع‌دوستی در میان شهروندان جهان می‌شود، می‌توان استدلال کرد که بشردوستی الکترونیک تبلوری از مفهوم یونسکویی شهروندی جهانی است و این مفهوم را از أمری انتزاعی به أمری انضمامی تبدیل کرده است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

همان‌طور که اشاره شد، خیریه‌های الکترونیک تبلوری از فرهنگ دیجیتالی شده ما هستند که در بستر فضای وب نضج گرفته‌اند تا فرهنگ انفاق در جامعه را در فضای مجازی بازتولید و تقویت کنند؛ بنابراین، فضای مجازی نه‌تنها زمان و مکان را از بین می‌برد و درآن‌واحد کل دنیا را به هم پیوند می‌زند، بلکه می‌تواند قلب‌ها را به هم نزدیک کند و حس همدلی و نوع‌دوستی را در میان شهروندان جهان تقویت کند. با توجه به این مسئله می‌توان استدلال کرد که خیریه‌های الکترونیک یا بشردوستی الکترونیک مصداقی از مفهوم «شهروندی دیجیتالی» است که از سوی یونسکو برای ترویج فرهنگ صلح و نوع‌دوستی مطرح‌شده است. خیریه‌های الکترونیک نه‌فقط می‌توانند رؤیای شهروندی جهانی را تحقق ببخشند، بلکه قادر هستند ارزش‌های دینی و معنوی را در فضای مجازی بازتولید کنند و تداوم ببخشند. در کشور ما نیز گرچه بشردوستی الکترونیک در سطح محدود تجربه‌شده است، اما با توجه به این‌که این برساخت فرهنگی-فناورانه در افزایش سرعت و حجم کمک‌های مردمی بسیار کارآمدتر است، توصیه می‌شود که دستگاه‌های فرهنگی و اقتصادی کشور این تجربه دیجیتالی را ذیل پروژه دیجیتالی شدن فرهنگ ایران معاصر توسعه دهند و برای موانع احتمالی آن ازجمله کلاه‌برداری‌های اینترنتی تدبیری بیندیشند.

منابع و استنادات:

Austin, J. E. (2001). The e-philanthropy revolution is here to stay. Chronicle of Philanthropy, 13(10), 72-73.

Clohesy, S. J. & Reis, T. K. (2000). E-Philanthropy, Volunteerism, and Social Change –Making: A New Landscape of Resources, Issues, and Opportunities.

Hart, T. (2001). The E-philanthropy revolution. Fund raising management, 32(3), 22.

Hart, T (2002). E-Philanthropy: Using the Internet to build support. International Journal of Nonprofit and Voluntary Sector Marketing, 7(4), 353-360.

Jillbert, J. (2003). E-philanthropy as a new way to gain online donation: a review on charity websites. In 5th International Conference on Information Technology in Regional Areas (ItiRA) (Vol. 1517).

Lee, C. S. & Hsieh, P. F. (2010). Disruptive business model innovations in e-philanthropy. International Journal of Intercultural Information Management, 2(1), 79-95.

Waters, R. D. (2007). Fund raising on the internet: A content analysis of e-Philanthropy trends on the internet sites of the organizations on the Philanthropy 400. Nonprofit Management & Leadership, 18(1), 59-76.

نحوه ارجاع به این مقاله

کریم زاده، عبداله. (25 فروردین،1396).« خیریه‌های الکترونیک: تبلوری از دیجیتالی شدن فرهنگ و شهروندی دیجیتالی ». مجله دیجیتالی سایبرپژوهی ،سال دوم، صص6_1

استفاده از مطالب این سایت فقط با ذکر منبع بلامانع است.