سیاست‌های نوآورانه جمهوری آذربایجان در حوزه سایبری و سیاست‌گذاری فضای مجازی در آن کشور

سیاست‌های نوآورانه جمهوری آذربایجان در حوزه سایبری و سیاست‌گذاری فضای مجازی در آن کشور

نگارنده: دکتر عبد اله کریم زاده، پژوهشگر مطالعات فرهنگی و مطالعات فضای سایبر

چکیده

جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر پیشرفت‌های چشمگیری در حوزه سایبری داشته و با سرمایه‌گذاری کلان در این حوزه توانسته است اقتصاد خود را از بخش انرژی به بخش سایبری و گردشگری سوق دهد. بانک جهانی در گزارش سال 2009 خود جمهوری آذربایجان را جزو ده کشور برتر جهان ازنظر اصلاحات اقتصادی معرفی کرده و عامل اصلی این پیشرفت را سرمایه‌گذاری و سیاست‌گذاری آن کشور در حوزه سایبری و گردشگری دانسته است. در اسناد بالادستی و چشم‌انداز توسعه جمهوری آذربایجان، تبدیل‌شدن آن کشور به هاب منطقه در حوزهICT(فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات)، افزایش ظرفیت تولید و صادرات محصولات ICT، نوآوری و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی در حوزه سایبری، توسعه خدمات اینترنت پهن باند به‌ویژه خدمات «فیبر به خانه»، تکمیل فرایند تلویزیون دیجیتال، تقویت امنیت و گسترش دولت الکترونیک از اولویت‌های اصلی دولت آذربایجان ذکرشده است. در مقاله حاضر بخشی از تلاش‌های این کشور برای تحقق این اهداف و وضعیت و استراتژی‌های سایبری آن مورد واکاوی قرار می‌گیرد.

واژگان کلیدی: جمهوری آذربایجان، استراتژی سایبری، سیاست‌گذاری فضای مجازی، نوآوری سایبری، امنیت سایبری

موقعیت جغرافیایی جمهوری آذربایجان به‌گونه‌ای است که از یک‌سو رابط بین ایران و روسیه و از سوی دیگر رابط بین دریای خزر و دریای سیاه است. لذا یک کشور ترانزیتی و ازنظر اقتصادی بسیار حائز اهمیت است. در سال‌های اخیر دولت آذربایجان تلاش کرده است این کشور را به بازار اقتصادی جهان وصل کند تا علاوه بر ایجاد تنوع در اقتصاد باعث جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی شود. اصلاحات اقتصادی دولت آذربایجان باعث شده است که این کشور در 5 سال گذشته در بخش‌های کشاورزی، گردشگری و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات (ICT) پیشرفت چشمگیری داشته باشد. اصلاحات اقتصادی قابل‌ملاحظه‌ای که در سال 2008 صورت گرفت، باعث شد که بانک جهانی در گزارش سال 2009 خود جمهوری آذربایجان را جزو ده کشور برتر جهان ازنظر اصلاحات اقتصادی معرفی کند. آذربایجان در سوق دادن اقتصاد خود از بخش انرژی به بخش ICT و گردشگری پیشرفت فراوانی داشته است. این کشور در سال 2014 ازنظر آزادی اقتصادی رتبه 81 جهان را کسب کرد که از متوسط جهانی بالاتر است. اصلاحات اقتصادی گسترده در سال‌های اخیر باعث شده که این کشور از وضعیت «سرکوب اقتصادی» به «آزادی اقتصادی» برسد. طبق گزارش بانک جهانی، جمهوری آذربایجان در سال 2013 رشد اقتصادی 8/5 درصدی را تجربه کرد. در همان سال رشد اقتصادی این کشور در بخش غیرنفتی 9/9 درصد بود. افزایش چشمگیر هتل‌ها، رستوران‌ها و خدمات ارتباطی از عوامل اصلی این رشد بود. در حوزه کسب‌وکار نیز آذربایجان در سال 2014 رتبه 70 جهان را در بین 190 کشور کسب کرد.

عملکرد جمهوری آذربایجان در بخش ICT

بخش ICT آذربایجان به‌عنوان یکی از بال‌های اقتصاد آن کشور در حال رشد و توسعه است. درآمد تولیدشده در این بخش معادل 5/3 درصد در GDP و 2/7 درصد در GDP غیرنفتی است. بین سال‌های 2003 تا 2013، بخش ICT آذربایجان تقریباً در هرسال دو برابر سال قبل رشد کرده است. در ده سال گذشته، متوسط رشد سالانه این بخش حدود 30-25 درصد بوده است. نرخ رشد بخش ICT در سال 2012 حدود 18 درصد بود که 5/2 برابر بیشتر از متوسط رشد جهانی است. برای نخستین بار در سال 2008 در تمام شهرک‌های آذربایجان خط تلفن کشیده شد و در سال 2010 خطوط تلفن تماماً دیجیتالی شد. در سال 2012 حدود 20 هزار شماره به شبکه اضافه شد و فنّاوری «شبکه‌های نسل بعدی» به کار گرفته شد. در سال 2014 حدود 400 میلیون دلار در این بخش سرمایه‌گذاری شد.

ازنظر تراکم کاربران اینترنت و ازنظر کیفیت خدمات اینترنتی، جمهوری آذربایجان در سه سال گذشته در میان کشورهای مشترک‌المنافع رتبه نخست را از آن خودکرده است. در سال 2012 آذربایجان نهمین کشور اروپایی و 37 امین کشور جهان بود که نسل چهارم موبایل را راه‌اندازی کرد. اکنون در آذربایجان 110 تلفن برای هر صد نفر وجود دارد. در سال 2010 سیستم تلفن همراه 100 درصد کشور را پوشش داد. اکنون تمام کاربران تلفن همراه از اینترنت پرسرعت استفاده می‌کنند. ازنظر شاخص آمادگی شبکه‌ای، آذربایجان در سال 2014 با صعود 7 پله‌ای به رتبه 49 در بین 150 کشور رسید.

آذربایجان ازنظر پوشش شبکه موبایل رتبه اول را دارد؛ یعنی تلفن همراه در سرتاسر این کشور آنتن می‌دهد. در میان 150 کشور، این کشور ازنظر تعداد کاربران اینترنت رتبه 59 و ازنظر پهن باند ثابت رتبه 46 را دارد و در میان کشورهای مشترک‌المنافع رتبه نخست را دارد. آذربایجان ازنظر واردات فنّاوری‌های ICT رتبه ششم جهان را دارد. در میان کشورهای خاورمیانه و منطقه قفقاز و آسیای مرکزی، جمهوری آذربایجان نخستین کشوری است که تلویزیون دیجیتال را راه‌اندازی کرده است و اکنون 90 درصد جمعیت به این فنّاوری دسترسی دارند.

اهداف و سیاست‌های جمهوری آذربایجان در بخش ICT

اولویت اصلی دولت آذربایجان این است که در سال‌های آینده در بخش ICT به‌سرعت رشد کند. افزایش ظرفیت تولید و صادرات محصولات ICT، نوآوری و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی، توسعه خدمات اینترنت پهن باند به‌ویژه خدمات «فیبر به خانه»، تکمیل فرایند تلویزیون دیجیتال، تقویت امنیت و گسترش دولت الکترونیک اولویت‌های اصلی دولت در بخش ICT است.

سال 2013 در آذربایجان «سال ICT» نام‌گذاری شد. مهم‌ترین رویداد این سال ورود آذربایجان به عصر فضا بود. در 8 فوریه، آذربایجان نخستین ماهواره مخابراتی خود Azerspace-1 را به فضا پرتاب کرد وآن را وارد مدار زمین نمود. این ماهواره که کشورهای خاورمیانه، اروپای شرقی، شمال آفریقا و منطقه قفقاز را پوشش می‌دهد، خدمات متعدد ارتباطی و پخش را ارائه می‌دهد.

در سال 2013 «صندوق ملی توسعه فناوری‌های اطلاعات» جهت حمایت از پروژه‌های نوآورانه در بخش ICT راه‌اندازی شد. در همان سال برای تحقق نوآوری در پروژه‌های ICT «پارک فناوری‌های پیشرفته» راه‌اندازی شد. وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات این کشور با همکاری شرکت‌های آمریکایی پروژه «حوزه نوآوری منطقه‌ای[1]» را شروع کرده است. هدف این پروژه کمک به پارک‌های علم و فناوری، حمایت از کارآفرینی نوآورانه، ایجاد بازار منطقه‌ای برای تولید و صادرات تجهیزات الکترونیک و نرم‌افزار، صدور خدمات الکترونیک به تمام کشورهای منطقه و راه‌اندازی یک دانشگاه برای توسعه منابع انسانی است.

وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات جمهوری آذربایجان با همکاری صندوق ملی نفت در حال ایجاد شبکه فیبر نوری است که می‌تواند خدمات اینترنت پرسرعت پهن باند را به‌صورت مدل «فیبر به خانه» برای تمام مردم در سرتاسر کشور ارائه دهد. هزینه این پروژه 500 میلیون دلار برآورد شده است و دولت در سال 2013 حدود 133 میلیون دلار را برای این پروژه اختصاص داده است. این پروژه پرسود در سه سال آینده اجرا خواهد شد. هدف اصلی این است که حتی دورافتاده‌ترین روستاها نیز به اینترنت پهن باند با سرعت Mbps100-10 دسترسی داشته باشند و تعداد کاربران اینترنت به 85 درصد برسد. در این صورت، آذربایجان تا پایان سال 2017 به سطح کشورهای توسعه‌یافته می‌رسد.

  یکی دیگر از پروژه‌های بین‌المللی جمهوری آذربایجان در حوزه ICT پروژه موسوم به سامانه «TASIM[2]» (بزرگراه اطلاعاتی اروسیا) است. این پروژه که موردحمایت دو قطعنامه ویژه شورای امنیت سازمان ملل است، درصدد است هونگ کونگ را به فرانکفورت (آلمان) متصل کند و از این طریق اینترنت پرسرعت را در دسترس کشورهای اوراسیا قرار دهد. جمهوری آذربایجان در این قبیل پروژه‌های بین‌المللی سابقه دارد، برای نمونه می‌توان به پروژه «EPEG[3]» (دروازه فوق‌سریع اروپا-پرشیا) اشاره کرد که در سال 2012 به اتمام رسید. این پروژه همان سامانه نوری انتقال درون‌قاره‌ای جمهوری آذربایجان و روسیه و زیرساخت نوری میان‌قاره‌ای اتحادیه اروپا است که ابتدای آن شهر فرانکفورت (در غرب آلمان) وانتهای آن، بندر برکه (در شمال عمان) است. به‌عبارت‌دیگر، پروژه دروازه فوق‌سریع اروپا-پرشیا آذربایجانِ را به یک‌قطب مهم ارتباطی تبدیل می‌کند و از این طریق، دو قطب ارتباطی را به یکدیگر متصل می‌کند: 1(قطب ارتباطی فرانکفورت در مرکز آلمان و کانون اتحادیه اروپا؛ 2) قطب ارتباطی برکه در عمان، اقیانوس هند و خلیج‌فارس.

      آذربایجان، در کانون مخابراتی اینترنتی دو قطب فرانکفورت و برکه قرار دارد و آسیای مرکزی و روسیه را قابل‌دسترس برای سایر مناطق جهان؛ و بالعکس، سایر مناطق جهان را از مسیری امن: «پـُل نوری ایران»، قابل‌دسترس به آسیای مرکزی و روسیه می‌کند. از برکه به بعد، سامانه زیردریایی موسوم به «آی.می. وی[4]» EPEG را به سایر کشورهای آسیایی متصل می‌کند. کل طول ٍ EPEG بدون در نظر گرفتن سامانه زیردریایی «آی.می. وی»، حدود ده هزار کیلومتر است که حدود دوسوم آن، از سرزمین ایران عبور می‌کند. با احتساب مسیر عبوری از دریای سیاه و خلیج‌فارس، تنها 5 درصد از کل طول EPEG از زیردریا کشیده شده است. حداقل پهنای باند قابل‌واگذاری به مصرف‌کنندگان EPEG، ده گیگا بیت بر ثانیه است. سال‌هاست که شرکای آینده این کنسرسیوم –بزرگ‌ترین شرکت‌های مخابرات آذربایجان، قزاقستان، چین، روسیه و ترکیه خود را برای این پروژه آماده کرده‌اند. البته اجرای پروژه مزبور به آذربایجان این فرصت را خواهد داد که به هاب اطلاعات و ارتباطات در منطقه خزر تبدیل شود.

      رئیس‌جمهور آذربایجان در سال 2011 برای تحقق دولت الکترونیک دستور ارائه خدمات الکترونیک توسط دستگاه‌های دولتی را صادر کرد. اکنون از بین 417 نوع خدمات الکترونیک که در دنیا وجود دارد، 219 نوع ازین خدمات توسط دولت آذربایجان به شهروندان ارائه می‌شود. از سال 2013 پورتال خدمات الکترونیک در شهر باکو راه‌اندازی شده است که در آن خدماتی از قبیل ثبت‌احوال، ثبت کسب‌وکارها، پرداخت مالیات به‌صورت الکترونیک، اظهارنامه‌های گمرکی، تقاضا برای خدمات شهروندی و تحصیل در مؤسسات آموزشی و غیره به‌صورت متمرکز از طریق فضای سایبری صورت می‌گیرد؛ یعنی کشور آذربایجان از تمام خدمات الکترونیکی پایه‌ای که کشورهای عضو اتحادیه اروپا دارند، برخوردار است. این پورتال ماهانه 50000 نفر کاربر دارد. 28 نهاد دولتی دارای امضای الکترونیکی هستند. این موضوع باعث استقبال مردم از خدمات الکترونیک شده است. تا سال 2020، تمام دستگاه‌های دولتی به‌طور کامل خدمات الکترونیکی ارائه خواهند داد. این أمر علاوه بر کاهش بروکراسی باعث افزایش شفافیت در فعالیت‌های دولت خواهد شد.

مروری بر اسناد بالادستی جمهوری آذربایجان در سیاست‌گذاری سایبری

اسناد منتشرشده از سال 2010 به بعد

عنوان سند	تاریخ	نهاد متولی	وضعیت حقوقی
مصوبه راهبرد ملی توسعه جامعه اطلاعاتی در جمهوری آذربایجان در 2020-2004	2014	وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات	حکم رئیس‌جمهور
تصویب طرح اقدام به‌موازات نام‌گذاری سال 2013 به‌عنوان سال فنّاوری‌های اطلاعات و ارتباطات در آذربایجان	2013		حکم رئیس‌جمهور
تضمین فعالیت‌های مرکز امنیت الکترونیک وابسته به وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات آذربایجان	2013	وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات	حکم رئیس‌جمهور
تأسیس دانشگاه فناوری اطلاعات	2013		حکم رئیس‌جمهور
نام‌گذاری سال 2013 به‌عنوان سال فناوری اطلاعات و ارتباطات در آذربایجان	2013		حکم رئیس‌جمهور
تأسیس پارک فناوری‌های پیشرفته	2012		حکم رئیس‌جمهور
تصویب مفهوم توسعه	2012		حکم رئیس‌جمهور

دموکراسی الکترونیک در جمهوری آذربایجان

دموکراسی الکترونیک یعنی استفاده از فضای سایبری و فنّاوری‌های جدید دیجیتالی برای افزایش مشارکت شهروندان در فرایندهای دموکراتیک (E-Democracy, 2009). یکی از راه‌های تحقق دموکراسی الکترونیک به صفر رساندن شکاف دیجیتالی است، یعنی هیچ شهروندی نباید در فعالیت‌های مدنی و مشارکت در تصمیم‌گیری‌های ملی از فنّاوری‌های مبتنی بر وب محروم بماند. البته لازم به ذکر است که بین «دولت الکترونیک» و «دموکراسی الکترونیک» تفاوت وجود دارد. معمولاً در اکثر کشورها هدف مقامات دولتی از توسعه زیرساخت‌های اینترنتی ایجاد یک پلتفرم برای دموکراسی الکترونیک نیست، بلکه هدف آن‌ها تسهیل ابلاغ پیام‌های دولتی و کارآمد ساختن فرایندهای اداری است؛ اما فعالان جامعه مدنی از این زیرساخت‌ها برای توانمند ساختن فعالیت و مشارکت مدنی بهره می‌برند.

      در چند سال اخیر که ضریب نفوذ اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در جمهوری آذربایجان گسترش‌یافته، مشارکت مدنی شهروندان نیز افزایش‌یافته است. شبکه‌های اجتماعی فرصت بی‌نظیری برای مردم جمهوری آذربایجان جهت اعمال حقوق دموکراتیک خود ایجاد کرده است. رسانه‌های اجتماعی به‌خصوص فیس‌بوک برای بخشی از مردم آذربایجان به عرصه‌ای برای فعالیت‌های مدنی تبدیل‌شده است (Freedom House, 201). مردم آذربایجان که در زندگی واقعی خود نمی‌توانند به‌صورت رودررو باهم درباره مسائل اجتماعی و سیاسی بحث کنند، این مسائل را به محیط آنلاین کشانده‌اند. مثلاً اعضای حزب جبهه آذربایجان بین سال‌های 2013-2006 پس‌ازآنکه از ساختمان مرکزی خود در شهر باکو اخراج شدند، عمدتاً در فیس‌بوک گرد هم می‌آمدند. مردم آذربایجان در سازمان‌دهی اعتراضات نیز از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. از اوایل سال 2013 تاکنون چندین حرکت اعتراض‌آمیز عمدتاً از طریق فیس‌بوک و بدون حمایت احزاب سنتی اپوزیسیون سازمان‌دهی شده است. افراد اطلاعات را فقط از طریق شبکه‌های اجتماعی خصوصی خود انتشار داده‌اند Pearce, 2014. در برخی موارد، بحث‌های صورت گرفته در شبکه‌های اجتماعی بر تصمیمات دولتی تأثیر گذاشته است. مثلاً پس از مرگ یک سرباز که منجر به موجی از اعتراضات در سراسر کشور شد (ابتدا در فیس‌بوک و سپس در کف خیابان‌ها)، وزیر دفاع جمهوری آذربایجان که 18 سال در آن پست ابقا شده بود، اخراج شد.

      به اعتقاد منتقدان، اگرچه دولت آذربایجان بر آزادی اینترنت تأکید می‌کند و به‌ظاهر اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در این کشور از فیلترینگ و سانسور دولتی مصون هستند و در دسترسی به سایت‌ها هیچ محدودیتی وجود ندارد، اما ضعف دموکراسی در این کشور طبیعتاً بر توسعه دموکراسی الکترونیک نیز تأثیر می‌گذارد. همان حقوق بشری که در زندگی واقعی نقض می‌شود، در فضای مجازی نیز نقض می‌شود. وجود «زندانیان فیس‌بوکی» در آن کشور از مصادیق بارز این مدعا است.

رویکرد دولت آذربایجان در قبال شبکه‌های اجتماعی

در یک دهه گذشته دولت آذربایجان در قبال شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی چندین رویکرد را اتخاذ کرده است: نادیده گرفتن، تحمل، دفاعی، تهاجمی. با بررسی زمینه‌های تاریخی این رویکردها می‌توان میزان دموکراسی الکترونیک در آذربایجان را به‌خوبی تحلیل کرد.

1. دوره نادیده گرفتن

در اوایل دهه 2000 عده بسیار معدودی از آذربایجانی‌ها از اینترنت استفاده می‌کردند. آن زمان اینترنت فقط در کافی‌نت‌ها و محیط‌های کاری قابل‌دسترس بود، اما در اواخر دهه 2000 حدود 10 درصد خانه‌های شهروندان آذربایجانی صاحب کامپیوتر شخصی و اینترنت شدند. در این دوره، اینترنت روزنه امید برای تغییر سیاسی در آذربایجان بود، زیرا آن زمان فعالان سیاسی در محیط آنلاین از دموکراسی حمایت می‌کردند. به دلیل این‌که تعداد شهروندانی که به اینترنت دسترسی داشتند، بسیار اندک بود، لذا دولت آذربایجان فعالیت‌های سیاسی آنلاین را نادیده می‌گرفت.

2. دوره تحمل

پس از سال 2010 استفاده از اینترنت در آذربایجان گسترش یافت. قیمت کامپیوترهای شخصی فوق‌العاده پایین آمد و همه شهروندان از قدرت خرید برخوردار شدند. در همین زمان رسانه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک نیز رواج پیدا کرد و بسیاری از شهروندان آذری به این رسانه‌ها پیوستند و فعالان سیاسی در میان خود تالارهای گفتگو تشکیل دادند.

      با توجه به اینکه دولت آذربایجان بر رسانه‌های رسمی این کشور کنترل و تسلط دارد، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی اخبار سانسور شده رسانه‌های دولتی را به چالش می‌کشید. پس از نخستین دور سرکوب رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران در سال 2008، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مفهوم جدیدی پیدا کرد و به‌عنوان منبع اطلاعاتی و خبری مستقل مطرح شد. در سال 2010، گسترش شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه فیس‌بوک، جریان اطلاعات در آذربایجان را به‌کلی متحول کرد و فیس‌بوک در باکو به مرکز همه‌چیز تبدیل شد: ایده‌های جدید، موضوعات سیاسی و اجتماعی، حرف‌هایی که قبلاً کسی جرئت مطرح کردن آن‌ها را نداشت، اکنون در محیط آنلاین بی‌پرده مطرح می‌شد.

3. دوره دفاعی

باگذشت زمان حضور شهروندان آذربایجانی در محیط وب و شبکه‌های اجتماعی بسیار پررنگ‌تر شد. دولت آذربایجان از این حضور پررنگ به وحشت افتاد و نگران بود که شبکه‌های اجتماعی و فضای باز اینترنت از کنترل دولت خارج شود؛ زیرا هرروز مطالب انتقادی علیه حکومت آن کشور به‌سرعت در شبکه‌های اجتماعی تولید و پخش می‌شد و دولت نگران بود که نتواند واکنش شهروندان در برابر این محتواهای انتقادی را پیش‌بینی و کنترل کند. لذا در این دوره، دولت تلاش کرد به شهروندان نشان دهد که مخالفت‌های آنلاین را تحمل نخواهد کرد. برای مثال در سال 2009، دو وبلاگ نویس بهنام‌های «عدنان حاجی‌زاده» و «امین میلی» به علت انتشار ویدئویی تمسخرآمیز از مقامات آذربایجان در اینترنت به حبس محکوم شدند.

4. دوره تهاجمی

در این دوره، دولت آذربایجان به اشتراک‌گذاری اطلاعات توسط گروه‌های اپوزیسیون را تا حدودی تحمل می‌کند، زیرا از این طریق می‌تواند بفهمد که مخالفان حکومت چه افکاری دارند، اما اجازه انتشار افسارگسیخته مطالب انتقادی داده نمی‌شود. افرادی که در محیط وب خبرپراکنی می‌کنند، اغلب توسط دوستان و خانواده‌هایشان مهار می‌شوند. همچنین دولت آذربایجان قانونی را تصویب کرده است که به‌موجب آن توهین به مقامات دولتی ممنوع است و از این طریق مخالفان آنلاین به‌راحتی توسط محاکم حقوقی و قضایی محکوم می‌شوند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

سرمایه‌گذاری‌های کلان جمهوری آذربایجان در حوزه سایبری باعث رهایی این کشور را از وابستگی به انرژی نفت و گاز شده و برای آن کشور رشد اقتصادی چشمگیر و تولید اشتغال مبتنی بر وب را به ارمغان آورده است. در اسناد بالادستی و افق توسعه جمهوری آذربایجان بر تبدیل‌شدن آن کشور به تولیدکننده و صادرکننده محصولات ICT تأکید شده است. در سال‌های اخیر پیگیری این هدف شتاب بیشتری به خود گرفته و آذربایجان ازنظر توسعه سایبری به سطح کشورهای اروپایی رسیده است. مطالعه و بررسی تجربیات این کشور همسایه می‌تواند برای سیاست‌گذاران کشور ما به‌خصوص برای شورای عالی فضای مجازی مفید باشد و این مقاله با همین هدف نگاشته شده است. در این مقاله علاوه بر بررسی تجربه جمهوری آذربایجان در نوآوری‌های سایبری وضعیت دموکراسی الکترونیک این کشور نیز واکاوی شده است.

منابع و استنادات

EECA CLUSTER (2016). Azerbaijan – ICT Environment, Innovation Policies & International Cooperation

Pearce, K. E. & Kendzior, S. (2012). Networked authoritarianism and social media in Azerbaijan. Journal of Communication, 62(2), 283-298.

Ulviyya, A.(2014). E-Democracy in Azerbaijan. CAUCASUS ANALYTICAL DIGEST No. 61–62, 17 April 2014

نحوه ارجاع به این مقاله

کریم زاده، عبد اله. (25فروردین,1396).« سیاست‌های نوآورانه جمهوری آذربایجان در حوزه سایبری و سیاست‌گذاری فضای مجازی در آن کشور». مجله دیجیتالی سایبر پژوهی ،سال دوم، صص9-1

استفاده از مطالب این مقاله فقط با ذکر منبع بلامانع است.