نویسنده: دکتر عبدالله کریم‌زاده، پژوهشگر مطالعات فرهنگی و مطالعات فضای سایبر
چکیده
در سال‌های اخیر تلاش‌های متعددی برای تدوین و نظام‌مند کردن شاخص‌های توسعه اینترنت از سوی نهادهای مختلف بین‌المللی صورت‌گرفته، ولی هیچ‌یک از آنها مورد اجماع جامعه جهانی قرار نگرفته و از ماهیت تجویزی هم برخوردار نیستند. واکاوی ادبیات تحقیق نشان می دهد که شاخص‌های موجود را می‌توان در یکی از دو مدل لایه -محور و منشور-محور تجمیع کرد. مدل لایه-محور براساس چهار لایه مفهومی اینترنت (لایه زیرساخت، لایه کاربرد، لایه محتوا و لایه اجتماعی) و مدل منشور-محور بر اساس منشور اینترنت باز (ROAM) است که به تصویب یونسکو رسیده است. در مقاله حاضر تلاش شده است تا شاخص‌ها ی جهانی توسعه اینرنت طبق این دو مدل طبقه‌بندی شود.
کلیدواژه‌ها: توسعه اینترنت، شاخص‌های بین‌المللی، یونسکو، منشور اینترنت باز، مدل لایه‌ای، مدل درختی
مقدمه
در سال های اخیر تلاش‌های متعددی برای تدوین و نظام‌مند کردن شاخص‌های توسعه اینترنت از سوی نهادهای مختلف بین‌المللی صورت گرفته و نتیجه این تلاش‌ها به صورت پراکنده در اسناد بین‌المللی آمده است که معمولاً ماهیت تجویزی ندارند. برخی از این اسناد عبارتند از:
- شاخص‌های OECD
- شاخص‌های ITU
- شاخص‌های CETIC.Br
- شاخص وب (بنیاد وب جهانی)
- شاخص‌های آزادی شبکه ( خانه آزادی، 2013)
- گزارش اینترنت مقرون‌به‌صرفه ( ائتلاف اینترنت مقرون‌به‌صرفه،2013)
- طرح شبکه باز (دانشگاه هاروارد)
- شاخص‌های آزادی مطبوعات جهان ( گزارشگران بدون مرز،2013)
- پروژه پایش و پویش جهانی ( سازمان حریم خصوصی بین‌الملل)
- شاخص احساس فساد ( سازمان شفافیت بین‌الملل،2013)
- گزارش حقوق دیجیتال (بنیاد مرزهای الکترونیک)
- گزارش شفافیت شرکت‌ها ، به ویژه شرکت گوگل
- گزارش سازمان ملل ویژه آزادی بیان و عقیده
- منشور یونسکو برای اینترنت باز ( ROAM )
- منشور بین‌المللی داده‌های باز
- شاخص داده‌های باز ( بنیاد وب جهانی، 2013)
- شاخص داده‌های باز ( بنیاد دانش باز، 2013)
واکاوی ادبیات تحقیق نشان می‌دهد که شاخص‌های توسعه اینترنت را که از دل اسناد فوق استخراج شده است، می‌توان در یکی از دو مدل لایه-محور و منشور-محور تجمیع کرد. مدلی اولی براساس چهار لایه مفهومی اینترنت (لایه زیرساخت، لایه کاربرد، لایه محتوا و لایه اجتماعی) و مدل دومی بر اساس منشور یونسکو برای اینترنت باز( ROAM) است که در سال 2015 در اجلاس جهانی «حاکمیت اینترنت» به تصویب رسیده است. در این بخش، ابتدا شاخص های توسعه اینترنت را طبق مدل لایه‌ای اینترنت (شامل لایه زیرساخت، لایه کاربرد، لایه محتوا و لایه اجتماعی) طبقه‌بندی می‌کنیم . سپس به منشور یونسکو برای اینترنت باز معطوف می‌شویم و این بار شاخص‌های موجود را در پرتو این منشور طبقه بندی می کنیم.
طبقه‌بندی شاخص‌های توسعه اینترنت بر اساس مدل لایه‌ای
- لایه زیرساخت و خدمات
سیاست‌های حمایتی و رگلاتوری برای توسعه اینترنت
| شاخص‌ها: |
– استقلال و شفافیت رگولاتوری
|
|---|---|
|
– همگانی بودن خدمات اینترنتی ، مثلاً دسترسی به اینترنت در مناطق دوردست روستایی
|
|
|
– طرح پهنای باند
|
|
|
– حذف قوانین زائد و دست و پاگیر و تسهیل صدور مجوز
|
|
|
– صندوق خدمات همگانی و مشوق‌های مالیاتی برای خدمات اینترنتی
|
|
|
– سیاست‌گذاری درباره زیرساخت‌های دسترسی آزاد
|
|
|
– سیاست‌گذاری درباره به‌اشتراک‌گذاری زیرساخت‌ها
|
|
|
– مشارکت بخش خصوصی برای دسترس‌پذیر کردن اینترنت در مناطق محروم
|
وجود زیرساخت‌ها
| شاخص‌ها: |
– ADSL
|
|---|---|
|
– ماهواره
|
|
|
– کابل‌های فیبرنوری
|
|
|
– پوشش/آنتن دهی
|
|
|
– نقاط تبادل ترافیک اینترنت
|
|
|
– دسترسی به شبکه برق
|
ظرفیت زیرساخت‌ها
| شاخص‌ها: |
– پهنای باند اینترنت بین‌الملل
|
|---|---|
|
– سرعت دانلود و آپلود
|
|
|
– هاست‌های اینترنتی
|
|
|
– نحوه توزیع و سهمیه‌بندی آدرس‌های IP
|
|
|
– موجود بودن نام دامنه‌ها
|
|
|
– ظرفیت 3G/4G
|
امنیت زیرساخت‌ها
| شاخص‌های پیشنهادی: |
– فقدان کلید انسداد اینترنت در سطح شبکه
|
|---|---|
|
– تعدد گذرگاه‌های بین‌المللی مخابراتی
|
|
|
– ایجاد مراکز تبادل ترافیک اینترنتی
|
- لایه کاربرد
بی‌طرفی شبکه
| شاخص‌ها: |
– سیاست‌گذاری برای دفاع از بی‌طرفی شبکه
|
|---|---|
|
– عدم تبعیض در ترافیک شبکه توسط مراکز ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی
|
|
|
– شفافیت در مدیریت شبکه توسط مراکز ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی
|
تکنولوژی‌ها و استانداردهای باز
| شاخص‌ها: |
– استانداردهای باز
|
|---|---|
|
– تعامل‌پذیری
|
|
|
– نرم‌افزارهای متن باز و رایگان
|
کنترل‌های امنیتی
| شاخص‌ها: |
– سیاست‌گذاری درباره امنیت سایبری همسو با استانداردهای جهانی حقوق بشر
|
|---|---|
|
– وجود کنترل‌ها ( مطابق با موازین حقوق بشر)
|
|
|
– ضرورت کنترل‌ها برای تهدیدات سایبری
|
|
|
– رمزگذاری‌ها و نرم‌افزارهای امنیتی برای کاربران
|
خلاقیت و نوآوری
| شاخص‌ها: |
– نبود رگلاتوری و موانع فنی برای نوآوری‌ها
|
|---|---|
|
– سرمایه‌گذاری در پژوهش
|
- لایه محتوا
|
آزادی بیان ، دسترسی به اطلاعات و آزادی عقیده
|
|
| شاخص‌ها: |
– گنجانده‌شدن این حقوق در قوانین موضوعه و قانون اساسی کشورها
|
|
– تعریف‌شدن محدودیت‌ها و ضرورت وتناسب آنها
|
|
|
– اعمال محدودیت در این حقوق ( مطابق با استانداردهای بین المللی)
|
|
|
– وجود تضمین‌های مناسب در صورت اعمال محدودیت‌ها
|
|
|
– احترام مقامات دولتی به اصل آزادی بیان
|
|
محدودیت ها و موانع
| شاخص‌ها: |
– سانسور
|
|---|---|
|
– DRM/TPM (مدیریت حقوق دیجیتال/ ماژول پلتفرم مطمئن)
|
|
|
– کپی رایت
|
|
|
– سایر محدودیت‌های محتوایی
|
|
|
– مسئولیت واسط
|
دسترس پذیر بودن محتوا
| شاخص‌ها: |
– تنوع رسانه‌های برخط
|
|---|---|
|
– وجود رسانه‌های اجتماعی متمرکز (مانند فیس‌بوک)
|
|
|
– وجود پلتفرم‌های دانش و تالارهای گفتگو جهت تولید محتوا (مانند ویکی‌پدیا)
|
|
|
– عدم قطع خدمات ایمیل
|
|
|
– داده‌های باز
|
- لایه سیاسی-اجتماعی
|
حق آزادی اجتماعات
|
|
|---|---|
| شاخص‌ها: |
– گنجانده‌شدن این حقوق در قوانین موضوعه و قانون اساسی کشورها
|
|
– تعریف‌شدن محدودیت ها، ضرورت و تناسب آنها
|
|
|
– اعمال محدودیت بر این حقوق ( باید مطابق با موازین بین‌المللی باشد)
|
|
|
– وجود تضمین‌های مناسب در صورت اعمال محدودیت
|
|
|
– احترام مقام دولتی برای اصل آزادی بیان
|
|
ظرفیت کاربران
| شاخص‌ها: |
– سطح سواد کاربران
|
|---|---|
|
– سواد دیجیتال کاربران
|
|
|
– سواد کاربران درباره تهدیدات امنیتی آنلاین
|
|
|
– عادات کاربران
|
تجسس
| شاخص‌ها: |
– همسو بودن قوانین تجسس با موازین حقوق بشر
|
|---|---|
|
– تجسس هدفمند
|
|
|
– شفافیت قوانین تجسس
|
|
|
– وجود رگلاتوری
|
|
|
– نظارت بیرونی رگلاتور
|
|
|
– تجدید نظر دادگاه
|
|
|
– انواع تجسس
|
|
|
– نوع داده هایی که دولت‌ها برای تجسس درخواست می کنند و روند آنها
|
حریم خصوصی و حفاظت داده‌ها
| شاخص‌ها: |
– قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری درباره حریم خصوصی و حفاظت داده‌ها
|
|---|---|
|
– شفافیت در محدوده جمع‌آوری داده‌ها با توجه به پیشرفت‌های فنی
|
|
|
– شفافیت دولت‌ها و شرکت‌ها در جمع‌آوری و ذخیره داده‌ها
|
|
|
– قابلیت تصحیح داده‌های غلط
|
|
|
– مطلع کردن کاربران از نقض داده‌های آنها
|
|
|
– عمر قفسه‌ای داده‌ها (یعنی حذف داده‌ها در صورت سررسید تاریخ انقضای آنها)
|
فرایندهای تصمیم‌گیری چند ذینفعی
| شاخص‌ها: |
– وجود نهادهای ملی برای حاکمیت اینترنت
|
|---|---|
|
– مشارکت در بحث‌های بین‌المللی حاکمیت اینترنت
|
|
|
– مصادیق مشارکت چندذینفعی (هیئت‌های ملی و بین‌المللی)
|
|
|
– قدرت جامعه مدنی
|
طبقه‌بندی شاخص های توسعه اینترنت بر اساس منشور یونسکو
یونسکو در دهمین «اجلاس جهانی حاکمیت اینترنت» که در نوامبر سال 2015 در کشور برزیل برگزار شد، چارچوبی را برای آزادی اینترنت پیشنهاد داد که به «منشور اینترنت باز» (ROAM) موسوم شد. این منشور بر اساس مفهوم « جهان‌شمول بودن اینترنت» استوار است و چهار هنجار بنیادین مورد‌تأکید یونسکو در آن گنجانده شده است که عبارتند از: اینترنت حقوق-محور، اینترنت باز، اینترنت دسترس‌پذیر و اینترنت چند ذینفعی. با توجه به این منشور ، می‌توان شاخص‌های توسعه اینترنت را با یک مدل جدید طبقه‌بندی کرد که ما آن را «مدل منشور-محور» می‌نامیم. این مدل نیز مانند مدل لایه‌ای از چهار رکن تشکیل شده است:
- اینترنت حقوق-محور
- اینترنت باز
- اینترنت دسترس‌پذیر
- اینترنت چند ذینفعی
- شاخص های اینترنت حقوق-محور
|
آزادی بیان، دسترسی به اطلاعات و آزادی عقیده
|
|
| شاخص‌ها: |
– گنجانده شدن این حقوق در قوانین موضوعه و قانون اساسی کشورها
|
|
– تعریف شدن محدودیت‌ها و ضرورت و تناسب آنها
|
|
|
– اعمال محدودیت بر این حقوق ( باید مطابق با موازین بین‌المللی باشد)
|
|
|
– وجود تضمین‌های مناسب در صورت اعمال محدودیت
|
|
|
– احترام مقام های دولتی برای اصل آزادی بیان
|
|
محدودیت ها و موانع
| شاخص‌ها: |
– سانسور
|
|---|---|
|
– فیلترینگ
|
|
|
– DRM/TPM (مدیریت حقوق دیجیتال/ ماژول پلتفرم مطمئن)
|
|
|
– کپی‌رایت
|
|
|
– سایر محدودیت‌های محتوایی
|
|
|
– مسئولیت واسط
|
آزادی اجتماعات در محیط وب
| شاخص‌ها: |
– گنجانده شدن این حقوق در قوانین موضوعه و قانون اساسی کشورها
|
|---|---|
|
– تعریف شدن محدودیت‌ها، ضرورت و تناسب آنها
|
|
|
– اعمال محدودیت بر این حقوق ( باید مطابق با موازین بین‌المللی باشد)
|
|
|
– وجود تضمین‌های مناسب در صورت اعمال محدودیت
|
|
|
– احترام مقام دولتی برای اصل آزادی بیان
|
محدودیت‌ها و کنترل‌های امنیتی
| شاخص‌ها: |
– سیاست‌گذاری درباره امنیت سایبری همسو با موازین بین‌المللی حقوق بشر
|
|---|---|
|
– وجود کنترل‌ها ( همسو با موازین حقوق بشر)
|
|
|
– ضرورت کنترل تهدیدات سایبری
|
|
|
– رمزگذاری و وجود نرم‌افزارهای امنیتی برای کاربران
|
تجسس
| شاخص‌ها: |
– همسو بودن قوانین تجسس با موازین حقوق بشر
|
|---|---|
|
– تجسس هدفمند
|
|
|
– شفافیت قوانین تجسس
|
|
|
– وجود رگلاتوری
|
|
|
– نظارت بیرونی رگلاتور
|
|
|
– تجدید نظر دادگاه
|
|
|
– نوع تجسس
|
|
|
– نوع داده‌هایی که دولت‌ها برای تجسس درخواست می‌کنند و روند آنها
|
حریم خصوصی و حفاظت داده‌ها
| شاخص‌ها: |
– قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری درباره حریم خصوصی و حفاظت داده‌ها
|
|---|---|
|
– شفافیت در محدوده جمع‌آوری داده‌ها با توجه به پیشرفت‌های فنی
|
|
|
– شفافیت دولت‌ها و شرکت‌ها در جمع‌آوری و ذخیره داده‌های کاربران
|
|
|
– قابلیت تصحیح داده‌های غلط
|
|
|
– مطلع کردن کاربران از نقض داده‌های آنها
|
|
|
– عمر قفسه‌ای داده‌ها (یعنی حذف داده‌ها در صورت سررسید تاریخ انقضای آنها)
|
- شاخص‌های اینترنت باز
بی‌طرفی شبکه
| شاخص‌ها: |
– سیاست‌گذاری درباره بی‌طرفی شبکه
|
|---|---|
|
– عدم تبعیض در ترافیک شبکه توسط مراکز ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی
|
|
|
– شفافیت در مدیریت شبکه توسط مراکز ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی
|
استانداردها و تکنولوژی‌های باز
| شاخص‌ها: |
– استانداردهای باز
|
|---|---|
|
– تعامل‌پذیری
|
|
|
– نرم افزارهای متن باز و رایگان
|
خلاقیت و نوآوری
| شاخص‌ها: |
– حذف قوانین دست و پا گیر و موانع فنی برای نوآوری
|
|---|---|
|
– سرمایه‌گذاری در پژوهش
|
منابع اطلاعاتی
| شاخص‌ها: |
– وجود و تنوع رسانه‌های برخط
|
|---|---|
|
– عدم قطع خدمات ایمیل
|
|
|
– وجود پلتفرم‌های دانش و تالارهای گفتگو برای محتوا ( مانند ویکی‌پدیا)
|
|
|
– داده‌های باز
|
- شاخص های اینترنت دسترس پذیر
|
چارچوب سیاست‌گذاری و رگلاتوری
|
|
| شاخص‌ها: |
– استقلال و شفافیت رگلاتوری
|
|
– هدف‌گذاری برای خدمات اینترنت همگانی (برنامه‌ریزی برای دسترس‌پذیرکردن اینترنت در مناطق دوردست روستایی)
|
|
|
– طرح‌های پهنای باند
|
|
|
– حذف قوانین زائد و دست و پا گیر و تسهیل صدور مجوز های لازم
|
|
|
– مشوق‌های مالیاتی برای خدمات اینترنتی
|
|
|
– سیاست‌های مربوط به زیرساخت‌های دسترسی باز
|
|
|
– سیاست‌گذاری برای به‌اشتراک‌گذاری زیرساخت‌ها
|
|
|
– مشارکت بخش خصوصی و دولتی برای سرمایه‌گذاری در مناطق محروم
|
|
وجود زیرساخت‌ها
| شاخص‌ها: |
– پهنای باند بین‌الملل
|
|---|---|
|
– سرعت دانلود و آپلود
|
|
|
– هاست‌های اینترنتی
|
|
|
– توزیع و سهمینه‌بندی متناسب آدرس‌های IP
|
|
|
– موجود بودن نام دامنه‌ها
|
|
|
– ظرفیت 3G/4G
|
امنیت زیرساخت‌ها
| شاخص‌ها: |
– فقدان کلید انسداد اینترنت در سطح شبکه
|
|---|---|
|
– تعدد گذرگاه‌های بین‌المللی مخابراتی
|
|
|
– ایجاد مراکز تبادل ترافیک اینترنتی
|
دسترسی و مقرون‌به‌صرفه بودن
| شاخص‌ها: |
– دسترسی و مقرون‌به‌صرفه بودن اینترنت
|
|---|---|
|
– ضریب نفوذ اینترنت کشور
|
|
|
– مقرون‌به‌صرفه بودن خدمات اینترنتی
|
|
|
– نوع مراکز تبادل ترافیک
|
دسترس‌پذیری محتوا
| شاخص‌ها: |
– دسترسی محتوا به زبان‌های محلی
|
|---|---|
|
– دسترسی محتوا در فرمت‌های مناسب برای افراد معلول
|
ظرفیت کاربران
| شاخص‌ها: |
– سطح سواد
|
|---|---|
|
– سواد دیجیتالی
|
|
|
– امنیت کاربران
|
|
|
– عادات کاربران
|
4. اینترنت چند ذینفعی
| شاخص‌ها: |
– وجود نهادهای ملی برای حاکمیت اینترنت
|
|---|---|
|
– مشارکت در بحث‌های بین‌المللی مربوط به حاکمیت اینترنت
|
|
|
– مصادیق مشارکت چندذینفعی ( هیئت‌های ملی و بین‌المللی)
|
|
|
– قدرت جامعه مدنی
|
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
با توجه به اینکه توسعه اینترنت یکی از معیارهای توسعه کشورها محسوب می شود، لازم است پژوهشگران و سیاست‌گذاران کشورمان با شاخص‌های جهانی توسعه اینترنت که مورد تأکید نهادهای بین‌المللی هستند، آشنا باشند. برای این منظور، در این مقاله تلاش شد تا شاخص‌های موجود که در انبوهی از اسناد بین‌المللی به صورت پراکنده ذکر شده‌اند، در یک جا گردآوری شود تا امکان بررسی آنها آسان‌تر شود. لذا تمام شاخص‌های موجود تحت دو مدل لایه-محور و منشور-محور دسته‌بندی شد. معیار این دسته‌بندی هم چهار لایه مفهومی اینترنت و منشور یونسکو برای اینترنت باز است که جزئیات آن در متن اصلی مقاله آمده است.
منابع و ارجاعات
MacKinnon, R., Hickok, E. (2015). Fostering Freedom online: the role of internet intermediaries. UNESCO Publishing.
Mendel, T. (2008). Applying UNESCO’s Media Development Indicators.
Minges, M. (2000). Counting the Net: Internet access indicators. Internet Society.
Puddephatt, A. (2014). Defining indicators of Internet development: Background paper. UNESCO.
نحوۀ ارجاع به این مقاله
کریم زاده، عبداله (1395، 30 آبان). شاخص های جهانی توسعه اینترنت. مجله دیجیتالی سایبرپژوهی، 1، (16-1).
استفاده از مطالب این مقاله فقط با ذکر منبع بلامانع است.
