نویسنده:مهدی نجفی،کارشناسی ارشد مطالعات ترجمه دانشگاه تهران
mahdinajafi@ut.ac.ir
چکیده
امروزه صنعت ترجمه نیز به اهمیت تکنولوژی‌های دیجیتالی پی برده و رو به دیجیتالی شدن آورده است. با گسترش جهانی‌شدن و قرار گرفتن عموم در معرض رسانه‌ها و زبان‌های غریبه ترجمه در زندگانی روزمره رگ دوانیده و ارج آن فزونی یافته است. اما همین ترجمه چنان‌که به تداول تکنولوژی توان می‌بخشد از آن اثر می‌پذیرد. اکنون به مدد ابزارهای فراوانی که در یاری‌رسانی به مترجم ایجادشده‌اند انسجام متن بالا رفته، کار سرعت گرفته، و مدیریت زمان آسان شده است. بااین‌حال نشانی از تکنولوژی در سرفصل دروس و برنامه آموزشی دانشگاه‌ها دیده نمی‌شود. این در حالی است که نام رسمی این رشته در ایران نه «مطالعات ترجمه» که «مترجمی زبان انگلیسی، فرانسه، و…» است، و این وهم را می‌انگیزد که بیشتر با صنعت و بازار ترجمه مناسبت دارد. این سیاهه تلاشی است برای معرفی برخی ابزارهای دیجیتالی و نحوه شروع کار با نرمافزارهای کمک‌مترجم.
کلیدواژهها: ترجمه، فناوری، نرم‌افزار ترجمه، کمک‌مترجم، ابزار ترجمه
مقدمه
تاریخچه ترجمه ماشینی به سال ۱۹۳۳ برمی‌گردد، زمانی که ژرژ آرتسرونی در فرانسه و پیتر تروجانسکی در روسیه همزمان اختراع ماشین ترجمه خود را به ثبت رساندند. ایده آرتسرونی ساخت یک دیکشنری چندزبانه ماشینی بود، حال‌آنکه تروجانسکی فراتر رفته و به دنبال ساخت یک «ماشین ترجمه» کامل بود که قادر به کد‌گذاری و تحلیل نقش‌های گرامری باشد (هاچینز، ۲۰۰۴). با ناامیدی از ترجمه ماشینی در دهه شصت قرن نوزدهم میلادی در پی انتشار گزارش آلپاک (کمیته مشاوره پردازش خودکار زبان) مدعی بر ابهام در آینده ترجمه ماشینی، تأمین مالی پژوهش به‌یک‌باره افت نمود و ترجمه به کمک ماشین مطرح شد (چیو کوا، ۲۰۰۶) و بنابراین مبحث ترجمه به کمک ماشین از خاکستر ترجمه ماشینی متولد شد. در سال ۱۹۸۴، اولین شرکت‌های ترجمه به کمک ماشین یعنی ترادوس در آلمان و استار گروپ در سوئیس تأسیس شدند. ترادوس اقدام به ساخت نرم‌افزار ترجمه نمود و استار گروپ محصولات «گریپس» برای مدیریت اطلاعات و «ترنسیت» به‌عنوان حافظه ترجمه را عرضه کرد (سین وای چان، ۲۰۱۴). تجاری‌سازی سیستم‌های ترجمه به کمک کامپیوتر (کمک‌مترجم‌ها) در سال ۱۹۸۸ با نرم‌افزار ETCO آغاز شد. این نرم‌افزار مانند یک دیکشنری دیجیتال معمولی بود با این مزیت که قادر بود به‌جای کلمه جمله جستجو کند و در صورت نیافتن واژگان سعی می‌نمود با حذف اسامی و جستجوی صفات ساختار گرامری مشابهی در پایگاه داده دیکشنری بیابد. سپس مترجم در میزکار نرم‌افزار مبادرت به اصلاح آن می‌نمود. در سال ۱۹۸۸ نیز ترادس ابزارهایی ساخت که بعدها تبدیل به اولین میزکار ویرایشگری مترجم شدند و سپس نرم‌افزار مدیریت واژگان مالتی‌ترم را طراحی نمود (سین وای چان، ۲۰۱۴) که رفته‌رفته کارکردهای مختلف به آن‌ها اضافه شدند.
باقدرت یافتن کامپیوترها و ظهور اینترنت ابزارهای بیشتری تولید شدند؛ ازجمله دژاوو که در سال ۱۹۹۳ به بازار عرضه شد. در ابتدا دژاوو، و به طبع آن دیگر نرم‌افزارها، نه به‌طور مستقل که روی واسط کاربر «مایکروسافت ورد» پیاده می‌شدند. در نسخه‌های بعدی دژاوو ابزارهای نوینی به نرم‌افزار اضافه شدند که استاندارد بازار ترجمه را تغییر دادند. در این دوره دژاوو پیشرو صنعت و تکنولوژی ترجمه بود: اولین ابزار ترجمه برای ویندوز (قبلی‌ها روی سیستم‌عامل داس کار می‌کردند)، اولین ابزار حافظه ترجمه تعبیه‌شده داخل مایکروسافت ورد، اولین ابزار ترجمه ۳۲-بیت، و اولین ابزار ترجمه حرفه‌ای باقیمت مناسب بود (سین وای چان، ۲۰۱۴).
در سال بعدی یورولنگ آپتیمایزر در فرانسه با کارکردهایی مانند سرور حافظه ترجمه و واژه‌نامه برای چند زبان طراحی شد. سپس ترادوس نسخه ویندوز خود را ارائه داد، و ورد فست در فرانسه و امگاتی در آلمان تولید شدند. در ادامه، عملکردهای بیشتر و بیشتری به نرم‌افزارها اضافه شدند، سیستم‌عامل ویندوز به‌اصطلاح سلطه جهانی یافت، زبان‌ها و فرمت‌های بیشتری پشتیبانی شدند، و ترادوس به صدر بازار نرمافزارهای ترجمه صعود کرد (سین وای چان، ۲۰۱۴)، و همچنان پیشتاز این عرصه است.
این پژوهش کوششی‌ست جهت پاسخ به این سؤال که: مترجمان از چه ابزارهایی می‌توانند در تسهیل فرآیند ترجمه سود بجویند؟
• تارنماها
تارنما یا وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌های فراوانی در تارکده یافت می‌شوند که روی مباحث ترجمه متمرکز هستند و اطلاعات و ابزارهای بسیار کارامدی در اختیار مترجمان قرار می‌دهند. در پایین به چند مورد برجسته تنها به‌عنوان نمونه اشاره‌شده است:
ترجمه گوگل : یک ماشین ترجمه چندزبانه است که با روش ترجمه ماشینی آماری قادر به ترجمه اکثر زبان‌های زنده دنیاست. اخیراً به‌جای ترجمه کلمه به کلمه، این موتور ترجمه ماشینی اقدام به برگردان کل جمله می‌کند تا شاید حاصل کار مرغوب‌تر باشد. اما همین معادل‌یابی عمومی و تخصصی در سطح پایین‌تر ازجمله نیز کارآمد مترجمان خواهد بود.
جستجوگر گوگل : گوگل خود بزرگ‌ترین پیکره متنی در دسترس عموم است که به بیانی نه نماینده و گزیده‌ای از متون که منبع جامع و کامل آن‌هاست. با استفاده از جستجوی عین عبارت ، یعنی قرار دادن متن در میان علامت نقل‌قول (“*”)، می‌توان بسامد استفاده از عبارات را بررسی و جانشین‌های بهتر را برگزید. با گذاشتن علامت ستاره در میان عبارت مورد جستجو، گوگل جای خالی را در صورت وجود با عباراتی پر خواهد کرد که می‌توان از این روش برای یافتن همایندها استفاده برد.
گوگل درایو : گوگل درایو یک سرویس میزبانی فایل است که اجازه آپلود و ذخیره ۱۵ گیگابایت اطلاعات را به‌طور رایگان به استفاده‌کنندگان از جیمیل می‌دهد. اما کاربرد دیگر این سرویس که به کار مترجمان می‌آید استخراج متن از تصویر است. برنامه‌های متنوعی ازجمله نرم‌افزار «مایکروسافت وان نت» برای استخراج متن از عکس وجود دارند که مناسب متون انگلیسی هستند. اما در حال حاضر مطمئن‌ترین روش برای استخراج متن فارسی از عکس سرویس آنلاین گوگل درایو است. برای این کار وارد ایمیل گوگل خود شده و سپس وارد گوگل درایو بشوید. با استفاده از کلید NEW عکس موردنظر را آپلود کنید. سپس با کلیک راست‌روی آن متن را با نرم‌افزار اسناد گوگل بازکنید. اکثر خط‌های استاندارد فارسی مورد پشتیبانی هستند اما فونت‌های خوش‌نویسی مانند «ایران نستعلیق» و غیره قابل‌استخراج نیستند. از فایل‌های پی‌دی‌اف که متن آن‌ها قابل‌استخراج نیست نیز می‌توان اسکرین‌شات یا به بیانی نما گرفت و سپس همان رویه را روی عکس انجام داد. بهتر است پیش از آپلود عکس حاشیه تصاویر را با ابزاری مانند «نقاشی» که در همه سیستم‌عامل‌های ویندوز وجود دارد برش داد تا فقط متنی که باید استخراج شود در عکس بماند.
شکل ۱. آپلود عکس و استخراج متن آن توسط نرم‌افزار اسناد گوگل از داخل گوگل درایو
پروز : این تارنما یکی از معتبرترین بنگاه‌های ترجمه است؛ اما کاربردش به پیوند مشتری و مترجم محدود نمی‌شود. با کمک کاربران مطالب مفید فراوانی در آن منتشر می‌شود؛ ازجمله نقد نرم‌افزار، پرسش و پاسخ یا مطالعه در مورد مشکلات نرم‌افزاری، راه‌حل آن‌ها، و پرس‌وجو گرداگرد ترجمه لغات و اصطلاحات تخصصی.
فرهنگ لغات آنلاین: این دیکشنری‌ها عموماً مطالب تازه و برگردان‌های جدید در اختیار مترجمان قرار داده و مدام به‌روزرسانی می‌شوند؛ ازجمله: دیکشنری آبی ، آفتاب آنلاین ، آبادیس ، و واژه‌یاب . با جستجو در تارکده انواع ابزارهای کوچک و بزرگ بسته به نیاز، حتی مواردی به‌سادگی تبدیل اعداد به حروف، ریال به ارز، بزرگ کردن حروف انگلیسی در عناوین یا تبدیل انگلیسی بریتانیایی به آمریکایی ، را می‌توان یافت.
• فرهنگ لغات و واژه‌نامه‌های دیجیتالی
بی‌شک دیکشنری نام‌آشناترین نرم‌افزار کمک به ترجمه است که نه‌فقط برای مترجمان بلکه برای همگان کاربرد دارد. امروزه دیکشنری‌های دیجیتالی این امکان را فراهم می‌آورند تا تنها با یک‌بار جستجوی یک واژه، معنای آن را در چندین دیکشنری عمومی و تخصصی مطالعه نمود.
گلدن دیکت، لینگوس، بابیلون، و بلودیکت (اندروید) ازجمله این ابزارها هستند. نرم‌افزار گلدن دیکت قادر است واژه‌نامه‌های مخصوص بابیلون، ام‌دیکت، استاردیکت، و غیره را نیز باز کند. همچنین امکان «جستجوی کل متن » نیز وجود دارد. به این معنی که نرم‌افزار نه‌تنها کلیدواژهها یا مدخل‌های واژه‌نامه‌ها که تک‌تک کلمات آن‌ها را نمایه‌سازی می‌کند. این‌گونه نرم‌افزار هنگام جستجوی یک عبارت جدای از کلیدواژهها مثال‌های دیکشنری و یا متن تعریف کلیدواژهها را نیز برای یافتن آن عبارت بررسی می‌کند. جدای از تلفظ ماشینی، با اضافه کردن واژه‌نامه صوتی می‌توان تلفظ واژگان را با صدای انسان و به تلفظ بریتانیایی، آمریکایی، و غیره شنید. می‌توان واحد‌های پولی، زمانی، و طولی مثلاً مایل به کیلومتر را به هم تبدیل کرد. همچنین تبدیل تاریخ میلادی، شمسی، و قمری نیز عملی پرکاربرد است که البته با نرمافزارهای تقویم مانند باد صبا (اندروید) سریع‌تر می‌توان به نتیجه رسید. همچنین می‌توان واژه‌نامه‌های شخصی یا ساخته گروه‌های اجتماعی مجازی تخصصی، مثلاً دیکشنری کارگردانی یا شیمی آلی، را نیز به نرم‌افزار افزود. در این ابزارها محدودیت زبانی وجود ندارد و می‌توان واژه‌نامه‌های تمام زبان‌ها را به آن اضافه نمود. باید توجه داشت که امروزه دایره المعارف ها نیز دیجیتالی شده‌اند و بنابراین اطلاعات موجود در نرم‌افزار محدود به لغات نمی‌شود و اطلاعاتی اساسی در مورد اسامی خاص، اشخاص، حوادث، و غیره فراهم می‌آید.
در این میان نوع دیگری واژه‌نامه وجود دارد که توسط مترجمان معمولاً در نرم‌افزارهایی مانند اکسل یا مدیریت واژگان پیشرفته مانند مالتی‌ترم ساخته می‌شوند. متون تخصصی سرشارند از واژگان و عباراتی که معنای آن‌ها در متن بامعنای آن‌ها در فرهنگ واژه‌های عمومی متفاوت است. گاه یک کلمه در چندین رشته مختلف معنایی کاملاً متفاوت دارد و سپردن این واژگان فرار به ذهن، به‌ویژه هنگامی‌که مترجم روی چند زمینه مختلف برای مثال شیمی و پزشکی کار می‌کند تقریباً محال است. با استفاده از این ابزارها مترجمان می‌توانند معنای واژگان یا ترمینالوژی‌ها را بسته به رشته تفکیک، ثبت، و مدیریت کنند و هنگام تکرار آن واژه در متن با توجه به زمینه به آن‌ها دست بیابند. ساخت یک واژه‌نامه شخصی کار بسیار وقت‌‌گیر و دشوار است اما سرانجام و با افزایش تدریجی دایره لغات تأثیر آن در تسهیل فرآیند ترجمه ملموس خواهد بود.
• نرم‌افزار کمک‌مترجم
مهم‌ترین ابزار در فرآیند ترجمه نرم‌افزار ترجمه به کمک کامپیوتر (CAT Tools) است. ابزارهای کمک‌مترجم برای تسهیل فرآیند ترجمه تولیدشده و به بخشی جدایی‌ناپذیر از صنعت ترجمه تبدیل شدند. همان‌طور که از تعریف پیداست این ابزارها ارتباطی با ترجمه ماشینی (که ترجمه‌ای بدون دخالت انسان است) ندارند. حتی در آن‌ها یک دیکشنری از پیش تعریف‌نشده وجود ندارد و مترجم از ترجمه متونی که خود انجام می‌دهد و به‌تدریج در حافظه ماشین جمع می‌شود سود می‌برد. همین امر در ابتدا موجب ناامیدی بسیاری از مترجمان می‌شود که گمان می‌کنند کمک‌مترجم از همان ابتدا به مددشان خواهد آمد. در اصل در ابتدای کار این کمک‌رسانی در جهت عکس است. یعنی این مترجم است که باید به‌صورت دستی واژه‌های دلخواه خود را در واژه‌نامه اضافه کند و با انجام ترجمه حافظه نرم‌افزار را پرکند تا در آینده از آن سود ببرد. فرآیند ساخت یک حافظه ترجمه مؤثر و کارامد طبیعتاً زمان‌بر است. اما در آخر با یاری‌رسانی ماشین به شخص مترجم حاصل کار از ترجمه ماشینی و ترجمه دست‌تنهای مترجم فراتر می‌رود. واحد ترجمه در این ابزارها جمله است. بنابراین جملات، خواه بلند یا کوتاه، به‌عنوآن‌یک بخش از هم جدا می‌شوند. این موجب می‌شود مترجم به‌سادگی روی متن تمرکز کند و نیاز نیست طی ترجمه مدام به دنبال آخرین جمله‌ی ترجمه‌شده بگردد یا ذهن خود را برای یادآوری ترجمه یک واژه کندوکو بکند. جمله مبدأ و جمله مقصد همیشه در یک بخش در کنار هم قرار می‌گیرند که به آن‌یک «واحد ترجمه »گفته می‌شود. ویرایش این بخش‌ها ممکن و البته گاهی ضروری است. زیرا در صورت اشتباه در فاصله‌گذاری گاهی نرم‌افزار نقطه را قسمتی ازجمله دانسته و دو جمله را باهم در یک بخش قرار می‌دهد که می‌توان در صورت نیاز به‌صورت دستی آن‌ها را از هم جدا نمود. گاهی هم یک جمله به دو یا چند بخش تقسیم می‌شود. دلیل این شکسته شدن نابه‌جا ممکن است نقطه در آخر یک کلمه مخفف یا کوته‌سازی شده مانند .Mr باشد.
خوب است مترجمان درآوردن یک جمله به ازای هر جمله احساس تکلف نکنند. بلکه خلاقیت خود را آزاد گذاشته تا در صورت نیاز دو یا چند جمله را به‌صورت یک جمله تنظیم کنند یا برعکس، جمله مبدأ را بشکنند.
امکان ویرایش برچسب نیز وجود دارد. برچسب‌ها ویژگی‌های تصویری هستند که در ابزارهای ویرایشگر متن مانند مایکروسافت ورد و لیبرآفیس جهت برجسته‌سازی به قسمتی از متن اعمال می‌شوند: مانند پررنگ کردن، کج کردن، رنگی کردن، یا خط کشیدن زیر آن. نرم‌افزار این ویژگی‌های تصویری را به علامت‌های متنی ترجمه می‌کند. حال برای اینکه همین ویژگی‌ها در متن مقصد نیز وجود داشته باشند، مترجم باید کلمات موردنظر را در میان برچسب‌ها، که البته مشخص‌شده‌اند، قرار دهد. البته همان‌طور که در ادامه توضیح داده خواهد شد، می‌توان پس از پایان کار این اصلاحات را در خود ویرایشگر روی متن پیاده کرد. زیرا گاهی در برخی فایل‌ها تعداد این برچسب‌ّها بیشمار بوده و به نظر هیچ‌کدام نیز تأثیری روی تصویر متن ندارند و تنها کار با متن را دشوار می‌کنند که در این صورت می‌توان به نرم‌افزار دستور داد کل برچسب‌ها را نادیده بگیرد.
نرمافزارهای کمک‌مترجم چندین نوع کارکرد اساسی را یکجا در اختیار مترجم قرار می‌دهند. یعنی حافظه ترجمه، مدیریت واژگان، فرهنگ لغات دیجیتال، ترجمه‌ی ماشینی، بررسی املا، بخش‌بندی و غیره همگی در یک صفحه به نام میزکار مقابل چشمان مترجم هستند تا مسهل این فرایند باشند. بااینکه حافظه ترجمه مهم‌ترین کارکرد کمک‌مترجم‌ها به‌حساب می‌آید، اما درواقع همین ادعا برای دیگر کارکردها نیز صدق می‌کند. حافظه ترجمه تنها هنگامی می‌تواند گوی سبقت را از بقیه برباید که پایگاه داده‌ی بزرگی در اختیار مترجم باشد.
به‌جز استخراج متن از حافظه ترجمه، این ابزارها به نوع دیگری نیز به تایپ سریع کمک می‌کنند. اگر یک واژه در فرهنگ لغت یا حافظه ترجمه موجود باشد، با تایپ چند حرف اول واژه کل آن در زیرخط ظاهر می‌شود و مترجم با کلیک روی آن دیگر نیازی به تایپ کامل واژه نخواهد نداشت. از طرفی درصد پیشرفت کار نیز توسط نرم‌افزار اندازه‌گیری می‌شود و مترجم می‌تواند با کمک آن به برنامه‌ریزی بپردازد.
نرمافزارهای کمک‌مترجم تقریباً از تمام فرمت‌های موجود متنی پشتیبانی می‌کنند. نرم‌افزار متن را همان‌طور که از فایل مبدأ بیرون می‌کشد در فایل مقصد جاگذاری می‌کند. شاید این بدیهی به نظر بیاید. اما ارزش آن هنگام کار با فرمت‌های انعطاف‌ناپذیر مانند پاورپوینت یا متون پر از جدول و شکل آشکار می‌شود که نرم‌افزار کار چند ساعت را در چند ثانیه انجام می‌دهد تا مترجم با خیالی آسوده از کار کسل‌کننده ویرایش قالب متن به کار ترجمه بپردازد. کلیدهای میانبر (مانند ctrl+F برای جستجو) نیز در این نرم‌افزارها کمک‌حال هستند. با کلیدهای میانبر می‌توان به بخش بعدی ترجمه رفت یا هنگام ویرایش به جمله بعدی ترجمه نشده و فراموش‌شده پرید، یا با واردکردن شماره بخش موردنظر به آنجا انتقال داده شد.
همین‌طور می‌توان از داخل نرم‌افزار جستجوی فهرستی انجام داد. این نوع جستجوْ فهرستی از تکرار یک کلمه یا عبارت را از داخل دیکشنری، واژه‌نامه، حافظه ترجمه، و خود متن فراهم می‌آورد. فرض کنید مترجم می‌خواهد به بخشی برگردد و آن را اصلاح یا بررسی کند. وی می‌تواند واژه یا عبارت موردنظر را داخل نرم‌افزار جستجو کند. در صفحه جستجو شماره آن بخش در بین موارد یافت شده دیده می‌شود. حال با کلیک روی آن یا واردکردن شماره بخش به آنجا انتقال خواهد یافت.
برخی ابزارها مانند دیکشنری می‌توانند به‌طور مستقل کار کنند. برخی خود قسمتی از دیگر نرم‌افزارها هستند؛ مانند بررسی املا و گرامر در ابزارهای ویرایشگر متن. برخی دیگر مانند حافظه ترجمه و جستجوی فهرستی تنها از داخل نرم‌افزار کمک‌مترجم به کار می‌آیند. در پایین به دیگر کارکردهایی که معمولاً در نرمافزارهای کمک‌مترجم تعبیه‌شده‌اند اشاره‌شده است:
– حافظه ترجمه
حافظه ترجمه مخزن ترجمه‌هایی است که پیشتر توسط مترجم انجام‌شده است. به این صورت که هر جمله از متن مقصد در مقابل متن مبدأ قرار می‌گیرد. حال اگر در آینده همان جمله در ادامه متن یا متون دیگری تکرار شود دیگر نیاز به ترجمه دوباره آن نخواهد بود و نرم‌افزار متن مقصد را جاگذاری می‌کند. اما احتمال اینکه یک جمله به‌طور کامل دو یا چند بار تکرار شود بسیار کم است؛ این چیزی از ارزش کار حافظه ترجمه نمی‌کاهد. دلیل آن تطابق فازی است. بدان معنی که نیاز نیست دو جمله کاملاً یکسان باشند. در صورت شباهت ساختار جمله و تکرار کلمات آن، نرم‌افزار جمله مربوطه را از حافظه ترجمه استخراج کرده و در اختیار مترجم قرار می‌دهد تا اصلاحات لازم را روی متن پیاده کند. نقش حافظه ترجمه در متون بلند در مورد یک موضوع خاص، چند متن در مورد یک موضوع خاص، و متون پر ازجمله‌های مشابه پررنگ می‌شود. در غیر این صورت، ممکن است حافظه هیچ کمکی به مترجم نکند. فرمت معمول حافظه ترجمه TMX است.
– بررسی املا و دستور زبان
همان‌طور که از نامش پیداست، کارکرد چنین عملیاتی یافتن و اصلاح غلط‌های املایی و ساختارهای مشکل‌دار است. بااینکه این کارکرد با زبان انگلیسی بسیار مطلوب کار می‌کنند، اما تا یافتن و تصحیح غلط‌های گرامری متون فارسی به‌طور مناسب راه طویلی در پیش است. بااین‌حال اصلاح غلط‌های املایی که عملی ساده‌تر است هم‌اکنون برای زبان فارسی ممکن و ابزار آن در دسترس است.
– همترازسازی
ابزار همترازساز جملات مبدأ و مقصد یک متن از قبل ترجمه‌شده را مقابل هم قرار می‌دهد و سعی می‌کند آن‌ها را به‌طور متناظر بخش‌بندی کرده و یک متن موازی فراهم بیاورد؛ یعنی متنی که در مقابل هر جمله‌اش ترجمه آن قرار دارد. مترجم می‌تواند اشتباهات در بخش‌بندی را اصلاح کند. فایل خروجی این عملیات یک حافظه ترجمه است. این کارکرد به‌ویژه به درد مترجمان تازه‌کار یا آن‌هایی که به‌تازگی به کار با کمک‌مترجم‌ها روی آورده‌اند می‌خورد تا با ساخت یک حافظه ترجمه به بهره‌مندی خود از منافع نرم‌افزار سرعت ببخشند. بدیهی است که این کار خود مستلزم وجود یک متن از پیش ترجمه‌شده می‌باشد.
– مدیریت پروژه
این کارکرد بیشتر مخصوص بنگاه‌های ترجمه است و بنگاه‌ها می‌توانند یک پروژه بزرگ یا متن طویل را بین چندین مترجم تقسیم کنند. با کمک آن مدیر ترجمه می‌تواند وضعیت و پیشرفت ترجمه، هزینه، زمان‌بندی، و هزینه و بودجه کل پروژه را کنترل و بر آن نظارت کند. برای مثال با ابزار همرسانی گروهی ترادوس به نام گروپ‌شر ، مدیر پروژه برای ترجمه چند مترجم و در صورت نیاز بازبین انتخاب می‌کند و فایل‌های موردنیاز را در یکجا قرار می‌دهد به‌طوری‌که همه آنان از طریق اینترنت به فایل‌ها دسترسی داشته باشند. زمان انجام آن را مشخص می‌کند و به همین سادگی پیشرفت و تکمیل پروژه را به‌طور آنلاین با به‌روزرسانی صفحه خود مشاهده و مدیریت می‌کند.
معرفی کمک‌مترجم
در پایین پنج کمک‌مترجم معرفی‌شده و نحوه شروع کار با آن‌ها با تصویر شرح داده‌شده است:
۱. اس‌دی‌ال ترادوس
ترادوس بسته نرم‌افزاری کمک‌مترجم پیشرو در صنعت ترجمه و محصول آلمان است که حدود ۷۵ درصد بازار را به خود اختصاص داده است. دو نرم‌افزار دیگر همسو با این کمک‌مترجم تعریف‌شده‌اند. یکی پاسولو و مخصوص محلی سازی نرم‌افزار است. دیگری مالتی‌ترم نام دارد و برخلاف ابزار قبلی که به کار بیشتر مترجمان نمی‌آید، مخصوص ایجاد و ویرایش واژه‌نامه اختصاصی بوده و بسیار پرکاربرد است. در مالتی‌ترم می‌توآن‌یک واژه‌نامه یا به‌اصطلاح پایگاه واژگان برای دو یا چندین زبان ساخت. جدای از انواع زبان می‌توان در آن رشته‌های مختلفی را تعریف کرد. درنتیجه فایل واژه‌نامه می‌تواند حاوی واژه مبدأ و واژگان مقصد به زبان‌های مختلف و با معانی مختلف مرتبط با رشته‌های مختلف باشد.
یکی از کارکردهای بسیار قوی ترادوس پیشنهاد خودکار است. در ابتدا حافظه ترجمه موجود باید به یک دیکشنری تبدیل شود. حال پیشنهاد خودکار دیکشنری را بررسی می‌کند و با در نظر گرفتن متن مبدأ و مقصد ترجمه برخی کلمات (نه جملات) را که در واژه‌نامه مترجم موجود نیستند به‌صورت خودکار به مترجم پیشنهاد می‌کند. هر چه حافظه ترجمه قوی‌تر باشد دیکشنری بهتری تولید خواهد شد.
در ترادوس بخش‌های تکراری و یکسان توسط نرم‌افزار پرشده و با علامت (Context Match) نشانه گزاری می‌شوند تا انسجام متن حفظ شود. بخش‌های مشابه (نه یکسان) با علامت درصد نشانه‌گذاری می‌شوند تا مترجم آن‌ها را اصلاح و تائید کند. ترادوس تقریباً از تمام فرمت‌های متنی پشتیبانی می‌کند .
ازجمله ایراداتی که می‌توان بر ترادوس گرفت عدم سازگاری است. نصب ترادوس که مخصوص سیستم‌عامل ویندوز است گاه با مشکلات عدیده روبه‌رو می‌شود. یا ممکن است پس از نصب شدن، با به‌روزرسانی ویندوز یا نرمافزارهای مرتبط مانند جاوا، مالتی‌ترم از کار بیافتد یا حتی ترادوس در ساخت فایل خروجی به مشکل بربخورد. تمام فرمت‌های فایل‌ها مخصوص خود نرم‌افزار هستند. یعنی مثلاً «sdltm» فرمت حافظه ترجمه و «sdltb» فرمت ترم بیس ترجمه آن است. حتی موقع واردکردن فایل ورودی ورد یا پی‌دی‌اف، نرم‌افزار اطلاعات متنی را استخراج کرده و با فرمت مربوط به خود آن را وارد ترادوس می‌کند. مشکل آنجاست که بنگاه‌های ترجمه فایل‌های پروژه را با این فرمت در اختیار مترجم قرار می‌دهند و مترجم مجبور است برای گرفتن پروژه این نرم‌افزار که قیمت بالایی هم دارد (2.495 € برای شرکت‌ها و 695 € برای یک نفر) را خریداری کند یا از خیر پروژه بگذرد. ترادوس با این کار قدرت را در اختیار گرفته و دیگر ابزار را به حاشیه رانده است.
شکل۲. صفحه ورودی نرم‌افزار برای ایجاد پروژه جدید. که هم می‌توان از گزینه پروژه جدید و هم از گزینه ترجمه یک فایل استفاده کرد. کلیدهایی که در بالای صفحه دیده می‌شوند به ترتیب تنظیمات پروژه، تبدیل حافظه ترجمه ازجمله فرمت TMX یا خروجی همترازساز به فرمت مخصوص ترادوس، ابزار همترازسازی، ساخت دیکشنری پیشنهاد خودکار از حافظه ترجمه موجود، مدیریت واژگان یا همان مالتی‌ترم، محلی سازی نرم‌افزار یا همان پاسولو، و درنهایت کلیدهای میانبر نرم‌افزار هستند.
شکل۳. انتخاب زبان و حافظه ترجمه. بعد از ایجاد اولین حافظه نیازی به ساخت حافظه جدید در هر پروژه نیست و همه ترجمه‌ها در یک حافظه جمع می‌شوند و حافظه به‌تدریج پر می‌شود. اگر همراه پروژه جدید حافظه‌ای هم در اختیار مترجم قرار گرفت می‌توان آن را با گزینه «+» اضافه کرد. این کار و بسیاری تنظیمات دیگر را می‌توان بعداً نیز از طریق تنظیمات پروژه اعمال کرد.
شکل۴. میزکار ترادوس. لیست فایل‌ها و پروژه‌ها در جعبه گوشه پایین سمت چپ قابل‌مشاهده هستند. جعبه بالا سمت راست واژگان موجود در واژه‌نامه هستند. با تایپ چند حرف اول کلمه کل آن در صورت وجود ظاهر خواهد شد. جدول پایین سمت راست محل ترجمه و جعبه پایین سمت چپ متن مبدأ می‌باشد. خط قرمز به روی برخی کلمات یعنی ترجمه آن‌ها در واژه‌نامه موجود است. با زدن کلید جستجوی فهرستی (Concordance) برای یک کلمه (در این مثال واژه leading) تمام موارد تکرار آن در حافظه ترجمه در جدول سمت چپ بالا همراه با ترجمه آن دیده خواهد شد. با زدن کلید تائید (Confirm) ترجمه انجام‌شده با حافظه اضافه‌شده و به بخش بعد انتقال داده خواهید شد. در پایین عکس سمت راست مشخصات این پروژه ازجمله زبان و درصد پیشرفت قابل‌مشاهده هستند. با زدن کلید Preview پیشرفت ترجمه در فایل اصلی ترجمه قابل‌مشاهده است. اضافه کرده واژه جدید به واژه‌نامه توسط کلید Add New Term. در پایان کار ترجمه می‌توان با گزینه Save Target As از داخل کلید File یا توسط گزینه Export files از داخل کلید Batch Tasks فایل مقصد را تحویل گرفت.
شکل ۵. افزونه ترادوس برای تبدیل فایل اکسل به واژه‌نامه ترادوس. سطر اول اکسل باید نام زبان‌ها به انگلیسی باشد. کافی ست فایل اکسل را کشیده و داخل مربع پایین سمت چپ بیاندازید و واژه‌نامه ترادوس در پوشه همان فایل ایجاد خواهد شد.
شکل ۶. میزکار نرم‌افزار مالتی‌ترم. ویرایش واژه‌نامه از داخل خود ترادوس نیز ممکن است.
۲. وردفست
وردفست یک بسته نرم‌افزاری مستقل و پرطرفدار و محصول فرانسه است که روی سیستم‌عامل‌های ویندوز، لینوکس، و مک قابل‌استفاده است. کار با آن بسیار ساده است و نیازی به کلاس‌های آموزشی ندارد. تمام کارکردهای مهم را در اختیار مترجم قرار می‌دهد و استفاده از حافظه ترجمه ابری آن رایگان است. وردفست از تمام فرمت‌های مطرح ( ازجمله DOCX، XLSXو PPTX) پشتیبانی می‌کند و ابزارهایی مانند ابزار همترازسازی را می‌توان روی آن اضافه کرد. فرمت حافظه ترجمه آن TMX و واژه‌نامه آن TXT می‌باشد. ازجمله مزیت‌های آن گروه پشتیبانی نرم‌افزار فعال است. استفاده از نرم‌افزار آنلاین وردفست به نام «وردفست همه‌جا » رایگان و برای همه آزاد است. کاربران می‌توانند برای خود حافظه ترجمه و واژه‌نامه شخصی بسازند، از حافظه ترجمه عمومی استفاده کنند، ماشین ترجمه دلخواه خود را انتخاب کنند، و داده‌های خود را با دیگران به اشتراک بگذارند.
شکل ۷. در سمت چپ‌روی گزینه ایجاد پروژه کلیک کرده یا فایل مبدأ را داخل نرم‌افزار کشیده و رها کنید.
شکل ۸. در پنجره بازشده به ترتیب نام پروژه و زبان‌ها را انتخاب کنید و پوشه‌ای برای حافظه ترجمه و واژه‌نامه بسازید.
شکل ۹. در این قسمت حافظه ترجمه خود را (در صورت وجود) وارد کنید.
شکل ۱۰. در این قسمت واژه‌نامه خود را (در صورت وجود) وارد کنید.
شکل ۱۱. با کپی کردن فایل دوزبانه اکسل در نوت‌پد می‌توان واژه‌نامه‌ای با فرمت «تب دیلیمیتد» ساخت. سپس به زبانه فایل‌های پروژه برگشته و فایل ترجمه را باز کنید.
شکل ۱۲. میزکار وردفست. اطلاعات حافظه ترجمه و واژه‌نامه در پایین مشاهده می‌شود.
۳. ممو کیو
مموکیو نرم‌افزار کمک‌مترجم مخصوص ویندوز و محصول مجارستان است. می‌توان آن را به‌طور کامل خریداری کرد و نیاز نیست مانند ترادوس و وردفست به‌طور دوره‌ای برای آن هزینه کرد. از همه زبان‌ها و فرمت‌های رایج پشتیبانی می‌کند و مانند ترادوس و وردفست امکان امتحان نرم‌افزار قبل از خرید وجود دارد. به‌جز ویژگی‌های عمومی کمک‌مترجم‌ها مانند حافظه ترجمه، ساخت واژه‌نامه، تصحیح املا، و پیشنهاد خودکار ویژگی دیگری دارد که سازندگان آن را متن زنده می‌نامند که به‌عنوان جایگزین حافظه ترجمه عمل می‌کند. به این صورت که به‌جای استفاده از بخش یا سگمنت‌ها، استفاده از کلیت متون ترجمه‌شده یا به‌اصطلاح پیکره ترجمه را ممکن می‌سازد.
شکل ۱۳. ایجاد پروژه جدید
شکل ۱۴. پروژه را نام‌گذاری کرده و زبان مبدأ و مقصد را انتخاب کنید
شکل ۱۵. در پنجره بعد یک حافظه ترجمه ایجاد کنید. اگر قبلاً این کار را کرده‌اید تنها روی حافظه موردنظر تیک گذاشته و آن را انتخاب کنید.
شکل ۱۶. همان عملیات را برای ایجاد یا انتخاب واژه‌نامه تکرار کنید.
شکل ۱۷. میزکار مموکیو. اطلاعات مرتبط یافته شده در حافظه ترجمه و واژه‌نامه در سمت راست نمایش داده‌شده و مواردی که یافت شده‌اند در هر بخش در قسمت مبدأ به رنگ آبی مشخص‌شده‌اند. اگر ترجمه یک واژه موجود بود دیگر نیازی به تایپ کامل آن نیست. پنجره پایینی پیشرفت کار روی فایل مبدأ را نشان می‌دهد.
شکل ۱۸. برای اضافه کردن مدخل جدید به واژه‌نامه کلمه یا عبارت مبدأ و مقصد را انتخاب کنید و کلیدهای ترکیبی Ctrl + E را بزنید.
شکل ۱۹. در پایان با زدن Export فایل خروجی را تحویل بگیرید.
۴. امگاتی
امگاتی نرم‌افزار متن‌باز و رایگانی است که باوجود سادگی ظاهر توسط مترجمان حرفه‌ای بسیاری استفاده می‌شود. کار با آن آن‌قدر ساده است که در صفحه اول آموزش کار را با عنوان «آموزش در پنج دقیقه!» ارائه می‌دهد. این نرم‌افزار ابتدا برای لینوکس طراحی و ساخته‌شده بود اما روی همه سیستم‌عامل‌ها قابل‌نصب است. ویژگی امگاتی سادگی و پایداری آن است. مانند وردفست، فرمت واژه‌نامه آن TXT و فرمت حافظه آن TMX است. برای ساختن یا پر کردن واژه‌نامه یا گلوسری آن می‌توان ستون‌های دوزبانه اکسل را (که فراوان در اینترنت یافت می‌شوند) در آن کپی کرده و با فرمت UTF-8 ذخیره کرد. در صورت وجود هرکدام از آن واژه‌ها در یک متن ترجمه آن از داخل نرم‌افزار قابل‌مشاهده خواهد بود. پس از انجام ترجمه نیز می‌توان لغات را به واژه‌نامه اضافه و در صورت نیاز توضیحاتی برای آن‌ها نوشت. پس از پایان ترجمه و ایجاد فایل خروجی، حافظه ترجمه به‌صورت سه فایل در پوشه اصلی ایجاد می‌شود که می‌توآن‌یک یا همه آن‌ها را در یک پوشه ذخیره و از آن‌ها در پروژه‌های بعدی استفاده کرد. این نرم‌افزار باوجود سادگی طرفداران فراوانی دارد که کارایی آن را به پیچیدگی دیگر ابزار تجاری ترجیح می‌دهند. از طرفی مترجمانی که با برنامه‌نویسی آشنایی دارند با تغییر کد آن و اضافه کردن افزونه می‌توانند کارکردهای متنوعی به آن بیافزایند و آن را باب میل خود تغییر دهند. برخلاف نرمافزارهای تجاری می‌توان امگاتی را روی رایانه‌های مختلف نصب کرد و کار را در هرکدام از آن‌ها ادامه داد. حتی اگر با یک رایانه ضعیف کار می‌کنید امگاتی باید روان کار کند؛ توجه داشته باشید که خطی (فونت) که از آن استفاده می‌کنید نیز می‌تواند روی سرعت نرم‌افزار تأثیر بگذارد. اگر می‌خواهید نرم‌افزار بازهم سریع‌تر کار کند، برای مثال خط Arial Unicode MS را انتخاب کنید.
یکی از نقاط ضعف امگاتی این است که مشخص نمی‌کند کدام‌یک از واژگان متن مبدأ در واژه‌نامه یا دیکشنری وجود دارند، و مترجم باید در فهرستی که در آن واژگان از بزرگ به کوچک ردیف شده‌اند به دنبال واژه موردنظر بگردد. امگاتی در ساخت فایل خروجی فارسی یا در کل زبان‌هایی که از راست به چپ نوشته می‌شوند مشکل دارد. در ترجمه انگلیسی به فارسی گاهی بین کلمه آخر جمله و نقطه فاصله می‌گذارد و نقطه را به ابتدای جمله بعد می‌چسباند. در ترجمه فارسی به انگلیسی مشکل حادتر است. کل متن انگلیسی از راست به چپ نوشته‌شده است، اما اصلاح آن ممکن است. می‌توان کل متن را کپی و در نوت‌پد پیست کرد. حال ترتیب واژگان متن درست می‌شود و می‌توان آن را به فایل ورد بازگرداند. استفاده از این نرم‌افزار برای متون پر از شکل و جدول مناسب نیست؛ زیرا تمام شکل‌ها و متون داخل جدول‌ها باید به‌صورت دستی از نو جاگذاری بشوند.
شکل ۲۰. میزکار امگاتی و صفحه ورودی نرم‌افزار برای ایجاد پروژه جدید. از چپ به ترتیب پنجره‌های میزکار، واژه‌نامه، دیکشنری، تطابق فازی از حافظه ترجمه، و ترجمه ماشینی (پس از خرید کلید API از گوگل یا دیگر ماشین‌های ترجمه فعال می‌شود). پایین سمت راست میزان پیشرفت کار.
شکل ۲۱. انتخاب زبان و حافظه ترجمه. فایل‌های حافظه ترجمه، واژه‌نامه، و دیکشنری موجود باید به‌صورت دستی در پوشه ایجادشده کپی بشوند. بهتر است روی گزینه ریموو تگ تیک گذاشته شود و برچسب‌های متن پس از پایان ترجمه در فایل مقصد اصلاح شوند.
شکل ۲۲. انتخاب و کپی فایل مبدأ، نمایش تعداد بخش‌ها، و شروع کار
شکل ۲۳. اضافه کردن لغت جدید به واژه‌نامه با کلیک راست کردن روی آن. در پایان کار پس از زدن کلیدهای ترکیبی Ctrl + D یا Create Target Documents در منوی پروژه، فایل حافظه ترجمه در پوشه اصلی ایجاد می‌شود که می‌توان آن‌ها را برای استفاده در آینده در یک پوشه مخصوص جمع کرد.
۵. میت‌کت (برخط)
میت کت یک ابزار کمک‌مترجم مبتنی بر وب است. نام این ابزار سرواژه‌ای از عبارت «ترجمه به کمک کامپیوتر پیشرفته با ترجمه ماشینی » است. همان‌طور که از نام پیداست، هنگام ترجمه با کلیک روی هر جمله یا بخش به‌طور خودکار ترجمه ماشینی آن افزوده می‌شود که مترجم می‌تواند آن را تائید، اصلاح، یا بازنویسی کند. این نرم‌افزار یک پروژه تحقیقاتی موردحمایت اتحادیه اروپاست. در این ابزار امکان ایجاد و استفاده از حافظه ترجمه و امکان مدیریت واژگان نیز وجود دارد و از ۷۰ فرمت پشتیبانی می‌شود. میت کیت در پیشنهادات و ترجمه ماشینی خود زمینه متن را نیز به‌حساب می‌آورد. ازآنجاکه این نرم‌افزار برخط است حتی می‌توان با موبایل و تبلت از آن استفاده نمود. از کاستی‌های این نرم‌افزار می‌توان به نیاز به دسترسی اینترنت و نیاز به آپلود کردن فایل (مشکل امنیتی) اشاره کرد. البته در صورت داشتن دانش فنی لازم ممکن است نرم‌افزار متن‌باز آن را روی رایانه نصب و این مشکلات را رفع کرد . پس از پایآن‌یک پروژه می‌توان حافظه ترجمه و واژه‌نامه به‌روز شده را دانلود کرد.
شکل ۲۴. صفحه ورود به نرم‌افزار
شکل ۲۵. انتخاب حافظه ترجمه و واژه‌نامه. فرمت حافظه TMX و فرمت واژه‌نامه اکسل است. در اولین سطر اکسل باید کد زبان موردنظر نوشته شود. پس از آپلود فایل‌ها در سمت چپ جعبه موردنظر تیک بگذارید.
شکل ۲۶. کد زبان‌ها داخل پرانتز در سطر اول فایل اکسل
شکل ۲۷. میزکار میت‌کت. پیشنهاد ترجمه ماشینی به‌صورت خودکار اضافه می‌شود و قابل‌ویرایش است.
شکل ۲۸. پس از اتمام کار فایل را دانلود و بررسی کنید.
سخن پایانی
نه شرح تکنولوژی ترجمه و نه آموزش استفاده از ابزارها در یک مقاله نمی‌گنجد و ضروری است که مترجمان خود را به این‌سو سوق داده و پس از آشنایی از آن‌ها بهره ببرند. نرم‌افزارهایی که در اینجا مطرح شدند جزو نام‌آشناترین و پیشرفته‌ترین ابزارها هستند، اما تکنولوژی نایستاده است. هرروز امکانات نوینی ابداع می‌شوند و کارکردهای جدید اضافه؛ و البته نرمافزارهای جدید منتشر می‌شوند. ابزارهایی که در تعامل نزدیک با مترجمان و بلکه توسط خود آنان تولید می‌شوند که بهره‌وری را افزایش و پیچیدگی را کاهش می‌دهند. مانند نرم‌افزار کافه‌نت اسپرسو که ازنظر حجم چه‌بسا سبک‌ترین (کمتر از ۱۶ مگابایت) کمک‌مترجم باشد، اما ازنظر کارکرد کمی از دیگران ندارد.
شکل ۲۹. میز کار کافه‌نت اسپرسو
از طرفی با اساسی شدن اینترنت در زندگی مردم و افزایش وابستگی به آن اکنون این کمک مترجم‌های برخط هستند که این‌سو و آن‌سو سر برمی‌آورند. بنابراین مترجمان که خود حامل و همراه علم و فناوری هستند باید با آن‌ها عجین شده و با انتخاب و استفاده از ابزارهای نو به این رشته عزیز و پیشرفت آن قوا ببخشند.
برای دانلود نسخه کامل این نوشته برروی لینک زیر کلیک بکنید:
CAT Tools CyberPajoohi
منابع
Hutchins, J. (2004). Two precursors of machine translation: Artsrouni and Trojanskij. International Journal of Translation, 16(1), 11-31.
Quah, C. (2006). Translation and technology. Springer.
Chan, S. W. (Ed.). (2014). Routledge encyclopedia of translation technology. Routledge.
http://www.sdltrados.com/
https://www.wordfast.net/?go=anywhere
https://www.memoq.com/en/
http://omegat.org/
https://www.matecat.com/
